چیدی توندوتیژی، بەشێوەیەکی گشتی، وەک زاراوەی بوارەکانی زانستە مرۆڤایەتییەکان؛ سیاسی و کۆمەڵایەتی و کەلتووری و تەنانەت لە نێو پەیوەندیە نێودەوڵەتییەکانیشدا خاوەن یەک مانا و تەفسیر نییە، ئەم قسەیە بەتایبەتیش بۆ بواری رۆژنامە و میدیا و سۆشیال میدیاش دەشێت. لە میدیادا، مامەڵەکردن لەگەڵ توندوتیژی وەک چەمک و بکەر، فۆرم و شێوازی جیاواز لە خۆ دەگرێت، بەمانایەکی سادەتر، توندوتیژی بەو فۆرمانە لە نێو میدیادا ئاستەکانی تۆقاندن و کوشتن و ترس و هەرەشەی جەستە و پەشێوی سیاسی و ئەمنی و نیگەرانی سایکۆلۆجی بەرجەستە دەکات و کاریگەری سەختی جیاواز لەسەر هاوڵاتی بەجێ دەهێڵت و تێگەیشتنێکی گشتی سەرپێیانە و کەلتوورێکی نامۆ دێنێتە ئاراوە. 

ئەم نووسینە هەوڵ دەدات هەندێ سەرەقەڵەم بۆ تێگەیشتنی زیاتر لە رۆڵی میدیا لە دۆخە ئەمنییە مەترسیدارەکاندا دەستنیشان بکات، ئەو دۆخانەی کە مامەڵەکردن لەگەڵ مەرگ ئاسانترە لە مامەڵەکردن لەگەڵ ژیان. لە هەمان کاتدا،  هەڵسەنگاندنێکی پوخت بۆ پەیوەندی نێوان میدیا و تۆقاندن بکات، بەداخەوە لە پەیوەندی نێوان میدیا و کۆمەڵگەدا توندوتیژی هەموو ئاستەکانی تێپەڕاندووە، لە بری ئەوەی میدیا رێ لە توندوتیژی بگرێت، پەرەی پێداوە بۆ ئاستی تۆقاندن.

چیدی دیمەنەکان لەسەر سکرین کە توندوتیژی پیشان دەدا بینەر شۆک ناکات، ئەگەر نەچێتە ئاستی تۆقاندنەوە، میدیا بینەر بۆ ئاستی تۆقاندن و تیۆرەکانی موئامەرە راپێچ دەکات تاوەکو ژمارەی بینەری لە سۆشیال میدیا زیاتر بکات و رەواجی کاری خۆی لەسەر کارەساتەکان تا بێت زیاتر بێت. ئاساییە ئەگەر میدیای گروپە توندرەوەکان و تیرۆریستەکان ئەو کارە بکەن، بەڵام تاوانە ئەگەر سۆشیال میدیاکانی دیکە ئەو کارە بکەنە مانفێستی خۆیان، زۆر جار بۆ بژێوی خۆیان ئەوە دەکەن، زۆر جاری دیکە تەڵە و بۆسەیە و دەکەونە نێوی، و زۆر جاری دیکە ئەوانیش میدیای تیرۆریستن و لە بەرگی ئازادیخوازدا جووڵە دەکەن و وێنەکانی سەربڕین دوور لە ویژدان، نەوەک هەر وەک خۆیان بەیان دەکەن، بەڵکو داهێنەرانە چەندین جار بە تەفسیر و لێکدانەوەی جیاواز بڵاو دەکەنەوە.

پرسیاری سەرەکی لە ئیستادا ئەوەیە تا چەند سۆشیال میدیا لای ئێمە توانای هەیە بێلایەنانە و دوور لە پرۆپاگندەکردن کار لەسەر دارشتنی چوارچێوەیەکی مەدەنی بکات بۆ رێگرتن لە تەشەنەکردنی توندوتیژی لە کۆمەڵگە تاوەکو نەبێتە ئامرازێک بۆ "تەرویج کردنی" توندوتیژی، بەئاگایی یاخود بێ ئاگایی بێت. قووڵتر بڕوانین، ئایا ئەوەی لە سۆشیال میدیای کوردی دەگوزەرێت میدیایە وەک پیشە یاخود بەرهەم هێنانەوەی تۆقاندنە؟ ئایا ئەوە میدیای خۆمان نییە، سەرباری ململانێی سیاسی خۆرسک (غەریزی) لەسەر دەستەڵات و هێز، بەرجەستەی ئەو ململانێیە دەکات بە هێنانەوەی پاساوێک کە ئەویش ئەوەیە : ئەوەی روودەدات پەیوەندی بە میدیاوە نییە، کارەسات خۆی بوونی لە واقیعدا هەیە. ئەوان دەڵێن ئەرکی میدیا تەنیا گواستنەوەیە، بەڵام ئایا ئەو گواستنەوە و بەبەڵگەکردنی رووداو و کارەساتانە پێویستی بە هۆشمەندی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کەلتووریی نییە؟ ئایا پێویستی بە رەهەند و بەرپرسیاریەتی ئەخلاقی بەرامبەر بە کۆمەڵگە نییە، ئێمە لێرەدا قسە لەسەر رێکخستنەوەی پەیوەندی نێوان میدیا وکۆمەڵگە دەکەین، خۆ میدیاش لە پابەندبوون بە مافەکانی مرۆڤ وەک ئەرک بەرامبەر کۆمەڵگە بەدەر نیییە. پوختتر قسە بکەین: ئایا میدیای ئێمە وریا و بە ئاگایە بە مەترسییەکان و کاریگەری هەستیاری خۆی لەسەر دەرهاویشتەکانی توندوتیژی، راستر، تۆقاندن؟ ئایا وشیارە بەو دیمەنە قێزەوەنانەی کە نەوەکان و گەنجان تەماشای دەکەن و کاریگەری لەسەر سەرتاپا تەمەنیان دەکات و یادەوەرییەکی کوشندە دەخوڵقێنێت و تۆقاندن وەک کارەساتەکانی مرۆڤایەتی ئاسایی وەردەگرێت؟ بۆ دەبێت میدیا شانازی بەوەوە بکات کە کێ خێراتر هەواڵی کوشتن بە ئیرادەیەکی تۆقاندنەوە بڵاو بکاتەوە، بەداخەوە میدیای ئێمە لە ژێر کاریگەری هەمان مێنتاڵتی سیاسی و کەلتووری گشتیدا کار دەکات. لە راستیدا، دەبوایە میدیاکار بە حوکمی پیشە، ئاسۆیەکی دیکە بێنێتە ئەو پانتاییە تەسکەی کە کۆمەڵگەی کوردی تێیدا دەژێت، دەزانم ئەوان دەڵێن ئەوە ئەرکی ئێمە نییە، ئی خۆ تۆقاندنیش نابێت ببێتە ئەرکی ئێوە!

ئەم ئالەنگارییە زەقەی نێو دونیای میدیا، دژی بنەما مۆراڵ و ئەخلاقییەکانی کارە، بەداخەوە خەریکە دەبێتە کارێکی ئاسایی، بە تایبەتی لەو ناوچانەی کە بە زۆنی جەنگ ناسراون کە هەمیشە سەقامگیری سیاسی لەبەردەم هەرەشەدایە و گروپ و میلیشیا چەکدارەکان لە ئامادەباشیدان بۆ گۆڕینی ئاراستەی پرۆسەی سیاسی بە زەبری هێز و توندوتیژی داهێنەرانە.

جاران، هۆکاری سەرەکی توندوتیژی جیاوازی ئایدیۆلۆجیای سیاسی بوو، هەر گروپێکی سیاسی بە شێوەیەکی رەها مافی تەواوی بەخۆی دەبەخشی بۆ ئەوەی گروپی بەرامبەر لە بوون بسرێتەوە، یاخود نەیارەکانی خۆی بە دەردی کوشتن بەرێت، بە ئومێدی ئەوەی لە پێشبرکێی سیاسیدا نەمێنێت، جەنگی ناوخۆی لوبنان و شەری گروپە سیاسییەکانی خۆمان لە پەنجاکان و شەستەکان و حەفتاکان وهەشتاکان نموونەی زەقی ئەو دۆخەن، ئەوەی جیاوازە لەگەڵ ئێستا ئەوەیە توندوتیژی بەرهەمی تەماعی سیاسییە، پەیوەندی بە ئایدیۆلۆجیاوە نەماوە، یاخود ئایدیۆلۆجیای تێپەراندوە، بەهۆی پێشکەوتنی چەک و تەکنەلۆجیا و ئاڵۆز بوونی دیدی شەرانگێزی مرۆڤ، ئەمەش بەهۆی جەنگە بەردەوامەکانەوە کە تێیدا توندوتیژی داهێنەرانترین خەسڵەت و فۆرمی دڕندەیی بەرجەستە دەکات. کێ یارمەتی ئەم پرۆسە خوێناوییە دەدات؟ سۆشیاڵ میدیا.

سۆشیال میدیا، لە بواری سیاسیدا، ئەو ئامرازە دڕەندەیەیە بە پاساوی ئەوەی نابێت سانسۆر هەبێت و بوونی سانسۆر دژی کاری میدیا و ئازادی و ژیانی دیموکراسییە، دێت دونیایەک تەفسیر و شیکردنەوە و گومان و راڤەکردن و هاندان دەبارێنێتە سەر وێنە تۆقێنەرەکان و هیچ هەڵوێستەیەکی مرۆڤدۆستانە وەرناگرێت، کامیان باشترە سانسۆر یان تۆقاندن؟ برەودان بە تاوان یان راگرتنی؟ سۆشیال میدیا ئێستا بە تێچوونێکی کەم ئەو کارە دەکات، ئیتر پێویستیان بە دامەزراوە و دەزگای زەبەلاح نییە بۆ ئەوەی شەرانگێزی پەخش بکەن.

فاکتەری سەرەکی لە بڵاوبوونەوەی توندوتیژی و تۆقاندن و بەکارهێنانی چەوتی میدیا و سۆشیال میدیا لە سەرتاسەری دونیادا بە رادەی یەکەم دەوڵەتە، ئەوە دەوڵەتە میراتی ترس گەڵاڵە دەکات و زەمینە بۆ گروپ و چەتەکان دەرەخسێنێت لاسایی بکەنەوە. ئەوەی زیاتر لە ٥٠ ساڵی رابردوودا توندوتیژی گەیاندە ئاستی ترۆپکی تۆقاندن دەوڵەت بوو، دەوڵەت بوو کە جەنگی بەوەکالەتی بەرپا کرد و ماشێنێکی فراوانی لە سۆشیال میدیا و جۆرەکانی دیکە بۆ رەواکردنی جەنگەکان بەکارهێنا. ئەوە دەوڵەت بوو فۆرمی دیکەی لە جەنگ دۆزییەوە بۆ دوورخستەوەی تاوان لە خۆی بەدروستکردنی گروپە تیرۆریستەکان کە بێ سڵەمینەوە وێنە خوێناوییەکانی نێو مێژوویان ئاوێزانی ئیستا و ئاییندە کرد و تەکنەلۆجیای سۆشیال میدیایان تێکەڵ بە غەریزە سیاسییە سەرەتاییەکان کرد.

لە رووی تیۆرییەوە، لای میدیاکاران، ئەرکی میدیا کارکردن نییە لەسەر ئاسایشی هاوڵاتی، لای بەندە ئەم تیۆرە بە هەڵە دەزانم و دەبێت راستکرێتەوە، لەبەرئەوەی میدیا پەیوەندییەکی ئۆرگانی بە کۆمەڵگەوە هەیە و هەواڵەکانی نێو میدیا لە کۆمەڵگە دواکەوتووەکان یاخود تازە پێشکەوتووەکان بۆ کۆدەتای سەربازی و موئامەراتی سیاسی بەکارهاتووە. لە دونیای ئەمرۆماندا میدیا ئامرازی تیرۆریزم بووە و بەدوو شێواز بەکارهاتووە و کاری لەسەر دوو بنەمای جیاواز کردووە، بۆ تیرۆریستان گرنگ بووە کە میدیا ترس و تۆقاندن  و پشێوی بڵاو بکاتەوە، بەرامبەر ئەمەش لای میدیا ئاسایی گرنگ بووە کە تیرۆریزم وەک بکەرێک کە مرۆڤ سەڕ دەبرێت بە هاوڵاتی بناسێنێت، پاڵەوانەکانی تیرۆریزم پاڵەوانە ئاساییەکانی نێو میدیا بوون، لە وێوەوە بۆ ناو ماڵەکانمان و لەوێشەوە بۆ نێو یادەوەری و خەوەکانمان.

گرنگە، میدیای ئێمە، لانی کەم، سوود لەو بنەما و رێسایانە وەربگرێت کە پێگەیەکی هەواڵ و میدیای وەک بی بی سی پەیرەوی دەکات، لاتان سەیر نەبێت مەرج نییە ئەوەی لە کۆمەڵگەی دیموکراسیدا گونجاو بێت و بەکار بێت بۆ هەموو کۆمەڵگەیەک بشێت، ئەوەی بۆ سی ئێن ئێن دەلوێت بۆ میدیاکەی لۆکەلێ ئێمە ناگونجێت، بەڵام زۆر مەرجە، لە رووی ئەخلاقی و یاسایی و تەنانەت سیاسی و کەلتورییەوە، میدیا پابەندی پێوەر وبنەماکانی ئەخلاقیەتی کاری پیشەیی و مرۆیی بێت و دوور بێت لە پرۆپاگەندەی سیاسی و ئەمنی و ترس و تۆقاندن. بە پێچەوانەوە، دەبێت، لە مەودای دووردا، میدیا وەک لقێکی گرنگی زانستە مرۆییەکان ببێتە ئامرازی پەرەسەندنی سیاسی و بەرپاکردنی پرۆسەیەکی رۆشنفکری کە بۆ کۆمەڵگەیەکی وەک ئەوەی ئێمە گونجاوترە. 

پوختەی قسە: پێویستە رۆڵ و ئەرکی میدیا سەرلەنوێ پێناسە بکرێتەوە و دەستنیشان بکرێتەوە. دەبێت پەیوەندی نێوان میدیا و سۆشیال میدیا بە بەرنامەی سیاسی و کەلتووری و دەوڵەت و کۆمەڵگە رێکبخرێتەوە، ئەمە کاری هەموولایەکە، تێڕوانین بۆ ئەمە مەسەلەیە دەبێت ببێتە ستراتیژیەتی دەوڵەت و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و ئەو دامەزراوانەی کە کاریان دارشتنی یاسایە. دەبێت، هەر خۆی لە خۆیدا، سەرلەنوێ ئەرکی ئەم دامەزراوانە رێکبخرێنەوە، پەیرەوکردنی سیاسەتی توندوتیژی زیانی کوشندەی بە هەموو جومگەکانی کۆمەڵگە گەیاندووە بە ساڵ و دوو ساڵ چاک ناکرێت، ئەگەر هەڵمەتێکی رۆشنفکری فراوان بەرپا نەبێت بۆ گەڕاندنەوەی بەها مرۆییە رەسەنەکان لە هەموو بوارەکاندا.

نوسینێک و بیرۆکەیەک بۆ وەزارەتی رۆشنبیری لە حکومەتی داهاتوو!