مستەفا سەفار لە یەك ڕۆژدا (400) هەزار دۆلار زیانی بەركەوتووە، ئەوەش دوای بڕیارەكەی بانكی ناوەندی عێراقی و وەزارەتی دارایی؛ بە كەمكردنەوەی بەهای دینار بەرامبەر بە دۆلار بەڕێژەی (20%)، زۆر كەسیش بڕیارەكەیان بە كتوپڕ و شۆكهێنەر لەكاتێكی هەڵەدا ناوبرد.

سەفار كە نەیویست ناوی ڕاستەقینەی خۆی ئاشكرا بكات، بە ماڵپەڕی حوڕەی وتووە، بانكی ناوەندی عێراق نرخە نوێیەكەی دۆلاری بەپێی مامەڵەیەكی كۆن بۆ كڕینی دراو ئەژمار كردووە، ئەوەش زیانێكی زۆری بە بانكەكان‌ و كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو گەیاندووە. ئەوە لەكاتێكدایە سەفار خۆی خاوەنی یەكێكە لەو كۆمپانیایانە.

"زیانەكانمان دەگاتە نزیكەی دوو ملیار دیناری عێراقی" سەفار وادەڵێت، دەشڵێت "ناكرێت لە شەو و ڕۆژێكدا بڕیارێكی وا دەربچێت، ئەمە سیاسەتە هەڕەمەكییەكانی سەردەمی سەداممان بیر دەخاتەوە، پێویست بوو بەرلە چەند مانگێك بازاڕ ئامادە بكەن بۆ بڕیارێكی لەمشێوەیە".

گۆڕانكاری نرخەكە لە (1190) دینارەوە بەرامبەر دۆلارێك بۆ (1450) دینار "پێویستییەك بووە بۆ چاكسازیی ئابوری"، "هۆكاری ئەو خراپییەی دۆخی ئابوری دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتە هەڵەكانی ساڵانی ڕابردوو" ئەمە بەپێی بەیاننامەیەكی وەزارەتی دارایی ‌و بانكی ناوەندی عێراق.

كێشەی كات

مەنار عوبەیدی شارەزای ئابوری دەڵێت: "كێشەی هەمیشەیی عێراق بەتایبەتی لە بواری ئابوریدا لە كاتی دەركردنی بڕیارەكاندایە، ئەم قەیرانە هۆكارەكەی كاتە كتوپڕەكەی دەرچوونی بڕیارەكەیە، ئەمە جگە لە خاڵە باش ‌و خراپەكانی ئەو گۆڕانكارییە".

عوبەیدی پێیوایە كاریگەری دابەزاندنی نرخی دینار لە قۆناغی سەرەتادا خراپ دەبێت‌ و "نزیكەی شەش مانگ بۆ ساڵێك بەردەوام دەبێت"، دوای ئەو ماوەیە ئەنجامە باشەكانی لە كەرتە جیاوازەكانی پیشەسازی ‌و كشتوكاڵ ‌و خزمەتگوزاریدا دەردەكەوێت، چونكە دەبێتەهۆی چالاككردنی ئەو كەرتانە.

ئەو شارەزایەی بواری ئابوری، وایدەبینێت عێراق لە ئامادەباشیدایە بۆ گەشەی كەرتی ئابوری‌ و ژێرخانە ئابورییەكەی پێویستی بە ژینگەیەكی لەبارە بۆ بوژاندنەوەی ئەو پڕۆژانەی كە هەن ‌و لە ئێستادا وەستاون یاخود بە بەهێزى لەكاردا نین، ئەمەش بەهۆی كۆنتڕۆڵكردنی بازاڕ بە كاڵای هاوردەكراو.

هاوکات سەرچاوەیەك لە حكومەتی عێراق ڕایگەیاند "دابەزینی نرخی نەوت ‌و بڵاوبوونەوەی كۆرۆنا، هانی حكومەتی داوە بۆ ئەوەی بڕیارێكی لەمشێوەیە دەربكات".

ئەو سەرچاوەیە دەشڵێت: "پلانەكەی حكومەتی عێراق لەسەر ئەوە بنیادنراوە كە دابەزینی بەهای دینار وادەكات كاڵای هاوردەكراو نرخی بەرز ببێتەوە، ئەمەش هانی بوژانەوەی بەرهەمی ناوخۆیی دەدات كە كێبڕكێی بەرهەمی هاوردەكراو بكات، بەوەش بەپێی كات ئابوری بەرەوپێش دەچێت".

ئەو سەرچاوەیە كە خۆی بەشداریی گفتوگۆكانی پڕۆژە یاسای بودجەی (2021) دەكات، باس لەوەش دەكات "خەرجیی بەكاربردن بە دینار بەها ڕاستەقینەكەی دادەبەزێت ‌و ئەوەش دەبێتەهۆی پاشەكەوتكردنی بڕێك پارە كە عێراق پێویستی پێیەتی، چونكە حكومەت تائێستا پشتگیری دیناری عێراقی دەكات لە ڕێگەی خستنەبازاڕی دینار، بەڵام ئەم پشتگیرییە بەرەو كەمبوونەوە چووە".

پیشەسازیی عێراقی

پیشەوەرانی عێراق پێیانوایە زیادەڕەویی هەیە لەو بۆچوونەی كە گوایە كەمكردنەوەی بەهای دینار پاڵپشتی بەرهەمی ناوخۆیی دەكات.

موعتەز كەمونە، یەكێكە لەو پیشەوەرانە و دەڵێت: "پیشەسازیی پێویستی بە ژێرخانی كارەبا و ئاوەڕۆ و هێڵی ڕاكێشانی ئاو و هێڵی گواستنەوە و ئاسانكاریی هاوردە و‌ هەناردەكردنی هەیە ئەمانەش هیچی بونیان نییە".

ئەو پیشەوەرە دەڵێت: "لەگەڵ دابەزینی بەهای دینار مادە سەرەتاییەكان نرخیان بەرز بووەوە، چونكە لە دەرەوە هاوردە دەكرێن، ئەوەش بەو واتایە دێت كە تێچووی بەرهەمەكان بەرز دەبێتەوە".

ئاماژە بەوە دەكات، حكومەتی عێراق لە ساڵانی ڕابردوودا بەردەوام پشتگیری هاوردەكردنی كاڵای كردووە لە دەرەوە، لەكاتێكدا پێویست بوو هانی بەرهەمی ناوخۆیی بدات ‌و بەرەوپێشی ببات.

ئەو پیشەوەرە پێیوایە؛ باڵادەستیی میلیشیا و گروپە چەكدارەكان بەسەر سیاسەت ‌و ئابوری ‌و چەكدا، ئۆفەرێكی گەورەیان دەداتێ كە بچنە ناو كێبڕكێكەوە و پیشەوەرانی عێراقیش لەهەر مافێك بێبەش دەكات.

محەمەد مەعموری وەبەرهێنەری كشتوكاڵە لە بەغداد و دەڵێت: حكومەت پشتگیری هاوردەكردنی بەروبومە كشتوكاڵییەكانیشی كردووە و كشتوكاڵ‌ و بەروبومی ناوخۆیی پشتگوێ خستبوو، بۆیە لە ئێستادا بەرهەمی ناوخۆیی ناتوانێت لە چەند مانگێكی كەمدا قەرەبووی بەرزبوونەوەی نرخ بكات‌ و بەرهەمەكان بەڕێژەیەك بخرێنە بازاڕەوە ڕێگربێت لە بەرزبوونەوەی نرخ.

حەسەن ئەسەدی پسپۆڕی ئابوری، پێیوایە؛ "بەستنەوەی دابەزینی نرخی دینار بە باشكردنی بەهەرمی ناوخۆیی بۆ وڵاتە پیشەسازییەكان ڕاستە كە نرخی كەلوپەلەكانی دادەبەزێنێت بە مەبەستی هاندانی ناردنە دەرەوەی".

ئەو پسپۆڕە ئابورییە دەڵێت: "ئەم بڕیارە دەبوو چەند هەنگاوێكی دیكەی لەگەڵدابوایە نەك لێدواندان بۆ دروستكردنی قەیران، چونكە عێراق وڵاتێكی پیشەسازی نییە و بیرۆكەی دابەزاندنی بەهای دینارەكەی گونجاو نییە، بەتایبەت بەهۆی بۆشای یاسایی ‌و نەبوونی ژینگەی وەبەرهێنان".


"بڕیارەكەی وەزارەتی دارایی نزیكەی (13) بۆ (14) ترلیۆن دیناری عێراقی دەخاتەسەر پڕكردنەوەی ئەو كورتهێنانەی بۆ پێدانی مووچە دروست دەبێت، بەڵام ئەوەیان لەبیر كردووە كە بەهای مووچە دابەزیوە" حەسەن ئەسەدی وادەڵێت.

سیناریۆكانی داهاتوو

حەسەن شەوكەت شارەزای ئابوری دەڵێت: "حكومەت بەشێكی بڕیارە ڕاستەكەی لە كاتێكی زۆر هەڵەدا دەركرد، دەبوو ئەم بڕیارە لە ساڵی (2003) بدرایە بۆئەوەی چەرخی ئابوری چالاكبوایە و باشتر بسوڕایە و حكومەت پارەیەكی زیاتری لەدەستدا بوایە بۆ قەرەبووكردنەوەی كەرتە زیان لێكەوتووەكان".

شەوكەت پێیوایە، "دۆخی ئێستا گونجاو نییە بۆ بڕیارێكی لەوشێوەیە، بەڵام بەهۆی سیاسەتە ئابورییە هەڵەكانی ساڵانی ڕابردوو گەیشتووە بەم ئەنجامە، بە ئەگەری زۆرەوە عێراق دەكەوێتە دۆخی داڕمانی ئابوریی گەورە كە چەند ساڵێك دەخایەنێت پێش ئەوەی ئابورییەكەی هاوسەنگ ببێتەوە، ئەم بڕیارە كۆمەڵێك مەترسی هەیە لە وڵاتێكی پڕ لە چەكداری ناجێگیردا لە كاتێكدا پێدانی موچە یەكێك بووە لە هۆكارەی ئەو دۆخە جێگیرەی تاڕادەیەك هەیبووە".

جێگیربوونی نرخی نەوت‌ و بەرزبوونەوەی؛ ڕەنگە وا لە حكومەتی عێراق بكات كۆمەڵێك بڕیاری ئاسانكاریی دەربكات ‌و ئەو بۆشاییانە پڕبكاتەوە كە بەهۆی ئەم بڕیارەی ئێستایەوە دروست بووە بەتایبەت بۆ دۆخی هاوڵاتییان، هەروەها دەتوانێت قەرزی نێودەوڵەتی وەربگرێت بۆ پشتگیریكردنی بەرهەمی ناوخۆیی، بەڵام ئەم سیناریۆیانە بەربەستی گەندەڵییان لەبەردەمدایە كە سەرجەم چارەسەرە ئابورییەكانیان وەستاندووە.

سیناریۆیەكی دیكە گەڕانەوەی سەرمایەدارە گەورەكانە بۆ عێراق بە مەبەستی وەبەرهێنان، كە ئەوانیش دەتوانن سوود لەو دابەزینەی نرخی دینار وەربگرن، بەڵام ئەم سیناریۆیەش هێندە ئاسان نییە و ئەو پارەیەی بۆ پڕۆژەكان پێویستن زۆرە و دۆخی ئەمنیی هاوكار نییە تاوەكو سەرمایەداران بیرلەوە بكەنەوە پارەكانیان بخەنە بازاڕی عێراقەوە بەهۆی كۆنتڕۆڵی میلیشیاكان بەسەر دۆخەكەدا. 1885 جار خوێندراوەتەوە