مۆدێرنە  بەرهەمی دوور ودرێژی  زیاد لە هەشت سەد ساڵە بزاوتی کەلتور و ڕێنسانس و ڕۆشنگەرییە،  بەرهەمی لێبڕوانەو ئازایانەی فەیلەسوف و بیرمەند و زانا  و نوسەر و ئەدیب و ڕەخنەگرەکانی کەلەپوری تیولۆژیا و بیری چەقبەستوی باوەڕ و ئایینی و سیاسی سەردەمەکەی خۆیان بوون.

مێژووی مۆدێرنە : دەگەرێتەوە بۆ "بۆدلێر "و ناوەراستی سەدەی نۆزدە(1849ز) ، فەیلەسوفان مێژووی فیکری سیاسی بۆ چەند قۆناغ و سەردەمێک دابەش دەکەن:

1-فیکری کۆن بۆ سەردەمی یۆنان-  ڕۆمانی کۆن

2-فیکری ناوەڕاست ، فیکری مەسیحی و ئیسلامی.

3-  فیکری نوێ ا(لحدیث) لەمیکاڤڵییەوە تا مارکس.

4- فیکری  هاوچەرخ  لەفیکری مارکسزمەوە تا  لیبرالیزمی نوێ.

هەڵبەتە مۆدێرنە هاوتەریبە و بەهەمو  کون کەلەبەر  و پنتێکی  خۆرئاوایی گەشەی ساندوە.

بێگومان ئەوەش پەیوەندی  بەسەرکەوتنی ئیرادەی  زاناکان و فەیلەسوفەکان بەسەر دەسەڵاتی تیۆلۆژیای ئایینی و پاپا و کاهینەکانی، کە بناغەدانەر و  ڕەنگرێژکردنی نەخشەی ڕۆشنگەری و مۆدێرنەیە کە بریتیی بوون لەسێ پاڵەوان( بیکۆن و گالیلۆ و دیکارت)   کەمیتۆدی زانستی و عەقڵانیەتییان بۆ خۆرئاوا دامەزراندووە.

وەک باسمان کرد مۆدێرنە تەنها لەسەر یەک ئاست نەبوو ، بەڵکو  پۆلێن دەکرێن بۆ چوار ئاستی جیاواز:

یەکەم... مۆدێرنەی مادیی یان زانستی و تەکنەلۆژی.

دووەم- مۆدێرنەی فیکری و فەلسەفی.

سێیەم- مۆدێرنەی ئابووری.

چوارەم - مۆدێرنەی سیاسی. 

سەرکەوتنی مۆدێرنە لەسەر سێ بنچینەی جەوهەری دامەزراوە کەبریتین لە"عەقڵ و زانست و فەلسەفە.

ئیدی لەسەدەی حەڤدەهەمەوە ڕۆشنگەری هێدی هێدی گەشەکردو وچووە پێشەوە  بەجۆرێک هێزی جەهیل و خورافە سیحربازی ئاینیی  و دادگای پشکنینی مەسیحییەت  ڕوو لەکزیدا و بەرەوی پەراوێزبوونی تەواوی ڕۆیشت ، بەجۆرک عەقڵ شوێنی ئیمان و فەلسەفە  شوێنی وەحی و زانست شوێنی خورافیات و جادووگەری  گرتەوە.

 ڕۆشنگەری چییە؟ 

ڕۆشنگەری دژی دەمارگیری کوێرانەیە کەباوەڕی بە جۆرە فیکرێکی دیاریکراوە بێ ئەوەی بیخاتە بەردەم پشکنینی ڕەخنەوە..

 ڕۆشنگەری دژایەتی کاری سیحربازی و جادووگەری دەکات.

 ڕۆشنگەری ڕازی نابێت بەناوی ئیمان، یان بەناوی عەقیدەکانی ئایینەوە ئازادی بیرکردنەوە کۆت و بەندبکرێت.. دژایەتی حوکمە پێش وەختەکان بکات.

فەیلەسوفی ئەڵمانی "ئیمانوێل کانت" کە ساڵی(1784)زاینی لە ژێر ناوی وتارێک بە ناوی ڕۆشنگەری چییە؟  کانت  وەکو مانفێستی ڕۆشنگەری نوسیوە  و دەڵێت: بائازایەتی ئەوەت هەبێت بیری خۆت بەکار بهێنت." ئەوە دروشمی سەردەمی ڕۆشنگەرییە.
 ئایا جڤاتی ئێمە بەکوێ  مۆدێرنە گەیشتووە؟

 هەرچەنده   بەشی زۆر خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جڤاتی عەرەبی ئیسلامی بە دەستکەوتی ماددی و تەکنەلۆژیا و کەرەستە  هاوردەکراوەکانی مۆدێرنه گەیشتووە و بەرخودی لەگەڵدا دەکەن ، بەڵام بەپێ  ئەو پێودانگانەی کە مۆدێرنەی لەسەر دروست بووە تائێستا لەڕووی کەلتوری و فیکرییەوە بەسەر ئاسمانی کوردستان و ناوچەکەدا گوزەری  نەکردوە..

 هەر وەک بیرمەندی عەرەبی(محمد ئەرگۆن) دەڵێت: "ئێمە بە مۆدێرنەی ماددی گەیشتوین، بەڵام هێشتا "400"سەد ساڵ ماوە بگەینە بەمۆدێرنەی فیکری و کەلتوری و سیاسی" ئەگەر لەڕوانگەی کەلتوری و فیکڕی و فەرهەنگی و مەعریفەناسیەوە بڕوانینە  بونیاد و پێکهاتەی کەلتوری و  و ئاینی و سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە  و بەراوردکاریی نێوان خۆمان کۆمەڵگە مۆدێرنەکان بکەین بەدڵنیایەوە هێشتا لە سەردەمی مێنتەمێناڵی خێڵ و ئاینی و  کەلەپور و شارەستانیەتی چەقبەستوودا کێنگڵ  ئەدەین.
کەواتە  دەتوانین بڵێین هەزاران فەرسەخ  لەدونیای مۆدێرنەوە دوورین و زۆر لەدواوەین..

وردتر سەرەنج لەپێکهاتە و عەقڵیەتی سیاسی و دۆخی ئابووری  نۆرمی کۆمەڵایەتی جڤاتەکانی  ناوچەکە بدەین و هەڵسەنگاندنی زانستی و عەقڵانی بۆ بکەین، دەگەینە ئەنجامگیری نائومێد و نەخوازراو  و نەرێنی ؟

بۆ نمونە دەسەڵاتی کوردی هێشتا بەپاشخانەی شاخ و عەقڵ خێڵ و دەسەڵاتی خێزانی سیاسی و قائیدی زەروورە  هەرێمی کوردستان بەرێوەدەبن و هیچ مانایەکیان بۆ ژیان و مرۆڤبون نەهێشتۆتەوە، دیارە  لەپاڵ ئەوەشەدا  بەشی زۆر لەمەلا و بانگخواز و سەلەفیگەرا و ئوسوڵیەت و پەرستگاکانی کوردستان بەهەمان بیر و ڕەفتاری سەدەکانی ناوەڕاستی ئەوروپادا بەپاڵپشتی دەسەڵات و ناوەندی بەهێزی دەرەکی خەریکی تاریککردن و لێدانی هەر چەشنە ڕووح و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و نوێخوازی و ئازادییە شەخسیەکان و سەپاندنی جەهیل و خورافە و تڕۆڕی عەقڵ و لەمرۆڤخستنی  جڤاتی ئێمەن..

٭ بۆ نوسینی ئەم وتارە سودم بینیوە لە کتێبی لەمۆدێرنەوە بۆ جیهانگری لەنوسنی هاشم ساڵح . وەرگیرانی .. هەورامان وریا قانع.

لەلایەن  ڕێکخراوەی ئازادبوون .. چاپکراوە...