ئامادەکردنی/ سەرچین ساڵح

 
رۆژی (16)ی ئازاری ساڵی (1988)، زیاتر لە (50) فڕۆكەی كە هەریەكەیان چوار بۆمبای (500) كیلۆگرامی كیمیاییان هەڵگرتبوو، هەڵەبجەیان بۆمباران كرد و (200) تۆن گازی ژەهراوییان بەسەر هەڵەبجەییەكاندا باراند، كە بە رووداوی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە ناسرا، مەرگەساتێكی لەدوای خۆی خوڵقاندوو بووە هەوێنی دەیان چیرۆكی پڕنەهامەتی گەلێكی خێر لە خۆنەدیو.

(16)ی ئازاری هەموو ساڵێك یادەوەرییەكی تاڵە، لە بیری هەموو كوردێكدا بەتایبەت هەڵەبجەییەكان، لەو رۆژەدا بەهۆی رژانی گازی خەردەلەوە، پێنج هەزار كەسیان شەهید بوون و زیاتر لە (70) هەزار كەسیان ئاوارەبوون، بەهۆی كاریگەری گازەكەوە (10) هەزار كەس برینداربوون، هەندێكیان بەهۆی كاریگەری كیمیاییەكەوە تا ئێستاش بە ئازارەوە دەتلێنەوە و (116) لە بریندارەكانیش لە ماوەی رابردوودا بەهۆی خراپی دۆخی تەندروستیانەوە ماڵئاواییان لە ژیانكردووە.

پارێزگای ھەڵەبجە، دەكەوێتە خۆرهەڵاتی باشوری كوردستانەوە و هاوسنورە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێراندا، لە (13ی ئازاری 2014)دا بڕیاری بەپارێزگاکردنی بەفەرمیی لەلایەن حکوومەتی ھەرێمی کوردستانەوە راگەیەندرا و بەمەش بووە چوارەمین پارێزگای ھەرێمی کوردستان، ناحیەكانی خورماڵ و سیروان و بیارە و بەمۆ دەكەونە سنوری ئەم پارێزگایەوە.

دوای (33) ساڵ لە كارەساتی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە و (30)ساڵ لە دەسەڵاتدارێتی كوردی، ئەو بەڵێنانەی بە هەڵەبجەییەكان دراون بە نیوەچڵی ماونەتەوە، تەنانەت دەسەڵاتی كوردی چاوی بڕییە ئەو هاوكاریانەی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بۆ كەس و كاری قوربانیان و هەڵەبجەییەكانیان دەنارد.

 

هەڵەبجە كێشەی بە پارێزگابونی چارەسەر نەكراوە

بەلای هەڵەبجەییەكانەوە گرنگرتین ئیش قەرەبوكردنەوەیەتی لەلایەن حكومەتی عێراقەوە لەگەڵ بە پارێزگابونیدا، بەڵام تائێستا تەنها لەسەر كاغەز پارێزگایە و لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی عێراق نەك قەرەبوی نەكردووەتەوە، بەڵكو بەبیانوی ئەوەی هەڵەبجە پارێزگا نییە ئامادەنییە بەڕێوەبەرایەتییەك لەو شاردا بكاتەوە.

 ئازاد تۆفیق، پارێزگاری هەڵەبجە بە دیجیتاڵ میدیاى(KNN)ى وت: "هەڵەبجە ساڵی (1974) ناپاڵم باران كراوە ساڵی (1987) گەڕەكی كانی عاشقان تەختكراوە وساڵی (1988) كیمیا بارانكراوە، كە پێنج هەزار كەس شەهید بوون و( 70 بۆ 80) هەزار كەس ئاوارەبوون و حكومەتی بەعس تاك بە تاكی ماڵەكانی تەقاندووەتەوە، دانیشتوانەكەی دوای راپەڕین چونە سەر ماڵێكی سوتماك و تەختكراو، لە ساڵی (2004) كە بودجە هات هەڵەبجە كاری بۆكراوە، بەڵام برینەكەی هێندە بە سوێیە بە ئاسانی قەرەبو ناكرێتەوە، پێویستە حكومەتی هەرێم جدی تر ئاوڕی لێبداتەوە".

سەبارەت بە ئاوڕدانەوەی حكومەتی هەرێم لە پارێزگای هەڵەبجە رایگەیاند: لە دوای مانگی شەشی (2014)ەوە، (252)پرۆژەی پارێزگاکە پەكی كەوتووە، نزیكەی بە (100) ملیۆن دۆلار داوای پرۆژەمان لە حكومەت كردووە بۆ بواری پەروەردە و رێگاوبان و تەندروستی و شارەوانی و كشتوكاڵ و گەشتیاری، حكومەتی هەرێم رەزامەندی (30) ملیار دیناری داوە، بەڵام بەم بڕە پارەیە هەڵەبجە چاكنابێتەوە".

باسی لەوەشكرد، تائێستا عێراق قەرەبووی هەڵەبجەی نەكردووەتەوە و یەك دیناری بۆ خەرجنەكردووە، لە بابەتی بە پارێزگابونیشدا، لە (40% ) دان بە پارێزگابونی هەڵەبجەدا دەنێت و بەستویانەتەوە بە كەیسی سیاسییەوە، هەرچەندە لە رووی ئیدارییەوە كێشەمان نیە، لە (14) بەڕێوەبەرایەتی هەرێم (11) بەڕێوەبەرایەتیمان هەیە، لەوانەی عێراقیش پەیوەندی بە وەزارەتی ناوخۆی عێراقەوەیە ئەوان دەڵێن هەڵەبجە پارێزگا نییە و بۆیان ناكەینەوە.

 

هەڵەبجە قەرەبوو نەكراوەتەوە و تائێستا كێشەی منداڵە ونبووەكان چارەسەر نەكراوە

ئەگەر تاوانەكانی رژێمی بەعس بە درێژای (35) ساڵی تەمەنی پۆلێن بكرێت، كیمیابارانكردنی هەڵەبجە دڕەندەترین و گەورەترین تاوانی بەعسە، بەڵام تائێستا حكومەتی عێراق قەرەبوی هەڵەبجەی نەكردووەتەوە لەكاتێكدا بەپێی بڕیاری دادگای باڵای تاوەنەكان، حكومەتی عێراقی ناچار بە قەرەبوكردنەوەی کراوە.

لەسەر ئەو پرسە، لوقمان عەبدولقادر، سەرۆكی كۆمەڵەی قوربانیانی كیمیابارانی هەڵەبجە بە دیجیتاڵ میدیاى(KNN)ى وت: بریندارانی چەكی كیمیایی ژمارەیان زیاتر لە (10) هەزار كەس بووە، بەڵام بەشێكیان برینداری گازی خەردەل بوون، لە ساڵی (2003)وە كە بەشی بەركەوتوانمان كردووەتەوە لەوكاتەوە تائێستا (116) برینداری بەركەوتوی چەكی كیمیای شەهیدبوون، بەشێك لە بریندارەكان سێ ژەمە پێویستیان بە دەرمان هەیە، بەشێكیان پێویستیان بە چاندنی گلێنەی چاوهەیە، بەشێكیان پێویستیان بە ئامێری ئۆكسجین هەیە".

سەبارەت بە منداڵە ونبووەكانی هەڵەبجە رایگەیاند: تائێستا (67) خێزان ناوی خۆیان تۆمار كردووە و داوای (119) منداڵ دەكەن، بەڵام تائێستا هەشت منداڵ دۆزراوەتەوە، بەداخەوە ئەو سەنتەرەی پشكنینەكانی كردووە یان پرۆفایلی نەداوە یان دوبارە پشكنین كراوە وا دەرنەچوون، ئێستا چوار لەو خێزانانە داوای دووبارەكردنەوەیان كردووە كە یەكێكیان هاونازبوو، کە ئەو دەرنەچوو و ئەوانی تریش جارێ دەرنەچووە، ئەمەش وایكرد ئەوانەی ناوی خۆیان بۆ داواكردنی منداڵەكانیان تۆمار كردبوو پاشگەزبونەوە لەو داوایانەی كردبویان.

"ئێمە بڕیاری دادگای باڵای تاوانەكانمان هەیە، ئەو بڕیارەی لە دادگای باڵای تاوانەكان دەرچووە بۆ كەیسی هەڵەبجە و ئەنفال هەر ئەو بڕیارەیش بۆ كەیسی دوجەیل دەرچووە، بەڵام دوجەیل قەرەبو كراونەتەوە و هەڵەبجە و ئەنفال قەرەبوو نەكراونەوەتەوە، ئەكرێ پرسیار لە بەرپرسانی هەرێم بكرێت بۆچی لەكاتی گفتوگۆكردن لەگەڵ بەرپرسانی عێراقدا نەیانتوانیوە پێداگربن لە قەرەبوكردنەوەی ئەنفال و هەڵەبجە، وەك چۆن عێراق قەرەبوی كۆیتی كردەوە، بۆیە كەمتەرخەمییەكە لە بەرپرسانی هەرێم بووە" لوقمان عەبدولقادر وای وت.

 

بۆچی پرۆژەكەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ بوژانەوەی هەڵەبجە جێبەجێنەكراوە؟

باژێروانی مەكۆی هەڵەبجەی بزوتنەوەی گۆڕان پێی وایە، وەك هەموو ناوچەكانی تری هەرێم هەڵەبجە بووە بە قوربانی دەسەڵاتێکى گەندەڵ، چەند حكومەتی عێراق بەرپرسە لە بە پارێزگانەبونی هەڵەبجە هێندەش حكومەتی هەرێم بەرپرسە و وتی: "بەپێی پرۆژەیەكی بزوتنەوەی گۆڕان لەماوەی پێنج ساڵدا هەڵەبجە دەبوژایەوە بەبێ ئەوەی ئەرك لەسەر حكومەت دروست ببێت، بەڵام جێبەجێنەكرا".

نزار مەحمود، باژێروانی هەڵەبجەی بزوتنەوەی گۆڕان بە دیجیتاڵ میدیاى(KNN)ى راگەیاند: دوو هۆكاری بنەڕەتى هەیە كە هەڵەبجە بارتەقای قوربانییەكانی خزمەت نەكراوە، یەكێكیان كێشەو شەڕەناوخۆییەكان زۆربەی لە هەڵەبجەو سنوری هەڵەبجە بووە، ئەویتریان پەیوەندی بەو دەسەڵاتە گەندەڵەوە هەیە كە حوكمی هەرێمی كوردستانی كردووە، هەڵەبجە نەك خزمەت نەكراوە و نەتوانراوە كارەساتی كیمیاباران كە گەورەترین كارەساتە لە دۆسیەی كوردییدا سودی لێوەربگرێت، نەماتوانیوە وا بكەین عێراق كە میراتگری رژێمی بەعسە قەرزاربارمان بێت بەپێچەوانەوە ئێستا كورد خۆیان بە قەرزارباری عێراق دەزانن.

باژێروانی هەڵەبجەی بزوتنەوەی گۆڕان وتیشی: "پێشتر رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان هاوكارییەكی زۆری هەڵەبجەیان دەكرد، بەچەند وەجبەیەك ژمارەیەكی زۆر خانوو بۆ هەڵەبجە دەرچوو، كە لە گەڕەكە خاپوركراوەكاندا بكرێنەوە، بەڵام ئەو خانوانەی كرانەوە بۆ كەس و كاری خۆیان و لەسەر زەوی تەجاوز كردیانەوە، ئێستاش بەشێكی كەلاوەكان وەك خۆی ماوە و گەندەڵی زۆری تێداكرا، بۆیە رێكخراوەكانیش لە هاوكاریكردن كشانەوە".

"تائێستا هەڵەبجە نەبووە بە پارێزگا، ئەوەی هەیە پارێزگار و جێگرەكەیەتی، خزمەتگوزاری كەمی كردووە زیادی نەكردووە، زۆرجار باسدەكرێت هەڵەبجە بووە بە پارێزگا و حكومەتی عێراقی نایكات، بەڵام ئەوەی لەسەر حكومەتی هەرێمە نەیكردووە تا حكومەتی عێراق بیكات، تائێستا ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە ڕەزامەندی لەسەر نەدراوە، لەكاتێكدا حكومەتی عێراق هەموو ئیشێك لە رێگەی ئەنجومەنی پارێزگاكانەوە دەكەن، جگەلەوانەش یەك بەڕێوەبەری گشتی لە هەڵەبجەدا نییە، فەرمانگەكەیان كردووە بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی و بەڕێوەبەری فەرمانگەكەیان كردووە بە بەڕێوەبەری بە وەكالەت" نزار مەحمود وای وت.

سەبارەت بە هەوڵەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ بوژانەوەی هەڵەبجە ئاشکرایکرد، چەند ساڵێك پێش ئێستا پرۆژەیەكیان بۆ ئاوەدانكردنەوەی هەڵەبجە راگەیاندووە، پرۆژەكە كرا بە كتێبێك و داویانە بە هەموو دامودەزگاكانی هەڵەبجە، بەپێی پرۆژەكە لە ماوەی پێنج ساڵدا هەڵەبجە دەبوژێتەوە و هەمووئەركەكەی لەسەر وەبەرهێنەرە بێئەوەی ئەرك بكەوێتە سەر حكومەت، هەرچەندە پێشوازییان لە پرۆژەكە كرد بۆئەوەی ئیشی لەسەر بكەن، بەڵام ئیشی لەسەر نەكرا، ئێستاش دەتوانرێت ئیشی لەسەر بكرێت و لەماوەی پێنج ساڵدا هەڵەبجە ببوژێنرێتە.

 

پەرلەمانی كوردستان چی بۆ هەڵەبجە دەكات؟

لەسەرداوای نوسینگەی هەڵەبجەی پەرلەمانی كوردستان، ئەمڕۆ (16)ی ئازار كە هاوكاتە لەگەڵ یادی (33) ساڵی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە، پەرلەمانی كوردستان تایبەت بە هەڵەبجە كۆبۆوە، بەپێی بەرنامەی كاری دانیشتنەكە، خستنەڕووی كێشەو گرفتەكانی پارێزگای هەڵەبجە بەمەبەستی چارەسەركردنیان، بەئامادەبوونی لایەنە پەیوەندیدارەكان لەحكومەتی هەرێمی كوردستان تەوەری دانیشتنەكە بوو.

 

شاخەوان رەئوف بەگ، ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان بە دیجیتاڵ میدیاى (KNN)ى راگەیاند: بەلامانەوە گرنگبوو كۆبونەوەیەكی پەرلەمانی كوردستان لە هەڵەبجە بكرێت، بەڵام دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان بڕیاریدا كۆبونەوەیەكی پەرلەمان لە بینای پەرلەمان تایبەت بە كێشە و گرفتەكانی هەڵەبجە بكرێت، كۆبونەوەكە تایبەت بە هەڵەبجەیە و هیچ بڕگەیەكی تر لە بەرنامەی كاردا نیە.

شاخەوان رەئوف بەگ، كە لە هەمانكاتدا بەرپرسی نوسینگەی پەرلەمانی كوردستانی هەڵەبجەیە وتیشی: "لەیاداشتەكەدا داوامان كردووە پەلەبكرێت لە تەواوكردن و دەستبەركاربونی ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجە بۆئەوەی لەم رێگەیەوە هەم لەرووی سیاسی و هەم لەرووی ئیدارییەوە بەرەو پێشچونی زیاتری هەبێت، ئەوەی بەلای ئێمەوە گرنگە تەواوكردنی توەقوت و پردی تەنگی سەید محەمەد كە پارێزگای هەڵەبجە دەبەستێتەوە بە مەرزی پشتە و قەزای دەربەندیخان و ناوچەكانی تاوگۆزی و شەمێران، كە ئەمەش كرانەوەیەكی باشە لە رووی بازرگانی و گەشتیارییەوە، لەگەڵ كردنەوەی مەرزی سازان كە لە رووی ئابورییەوە هێزێكی باش دەدات بە پارێزگای هەڵەبجە".

"لە سێكتەری كشتوكاڵدا سنوری پارێزگای هەڵەبجە خاوەنی زیاتر لە (110) هەزار زەوی كشتوكاڵی و (12)هەزار دۆنم باخی هەنارە، كە گرنگە بایەخی پێبدرێت و پێویستی بە شوێنی ساردكەرەوەیە بۆئەوەی پێویستی ناوخۆ دابینبكات و بنێردرێتە دەرەوە، هاندان و پشتگیریكردنی كەرتی تایبەت بۆ وەربەرهێنان لە سنوری پارێزگای هەڵەبجە، لەگەڵ دروستكردنی پرۆژەی ئاودێری و دۆزینەوەی هەلی كار بۆ گەنجان، جگەلەوەش كۆمەڵێك كۆڵانی هەڵەبجە قیرتاو نەكراوە" شاخەوان رەئوف بەگ وای وت.

باسی لەوەشكرد، دروستكردنی كارگەیەكی پاككردنی گەنم و تێكەڵەڕێژكردنی ڕێگای گوندەكان و بەستنەوەیان بە یەكترییەوە ئەمانەو چەندین بابەتی تری تایبەت بە هەڵەبجە لە دانیشتنی پەرلەماندا دەخرێتە روو، لە كۆبونەوەكەدا وەزیرە پەیوەندیدارەكان ئامادەدەبن لەوانە وەزیری ناوخۆ و وەزیری ئاوەدانكردنەوە و وەزیری شارەوانی و وەزیری پلاندانانن و وەزیری كشتوكاڵ و وەزیری شەهیدان و سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان و پارێزگاری هەڵەبجە.

136 جار خوێندراوەتەوە