بە خوێندنەوەی هەلومەرجی سیاسی و ئابوری و دارایی و ئەمنی و کۆمەڵایەتی لوبنان، زۆر خاڵی هاوبەش و هاوشێوە لەنێوان لوبنان و هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە.

لەم وتارەدا ئەمەوێت سەرنجتان ڕابکێشم بۆ خاڵە لێکچوەکانی ئەزمونی سیاسی ئەم دوو جوگرافیایە، هەرچەندە هەرێمی کوردستان لەچوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراقدایە و سەربەخۆ نیە. هەربۆیەش زاڵبون بەسەر قەیران و کێشەکان بۆ وڵاتێکی وەک کۆماری لوبنان ئاسانترە بە بەراورد بە هەرێمی کوردستان کە تا ئێستاش بەشێکی زۆری خاکەکەی لەژێر کۆنترۆڵی نیە و ئاسۆی گەڕانەوەشی ڕون نیە.

کورتەیەک دەربارەی مێژوی نزیکی لوبنان ...

کۆماری لوبنان یەکێکە لە وڵاتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەهۆی جوانیەکەیەوە بە یەکێک لە وڵاتە گەشتیاریەکانی ئەم ناوچەیە ئەژمار ئەکرێت و پایتەختەکەی (بەیروت) بە (پاریسی ڕۆژهەڵات) ناو ئەبرێت.

ئەم وڵاتە هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لە ساڵی ( ١٩٢٦ ) ، سیستەمی سیاسی تیایدا پشتی بە لامەرکەزی ئیداری و بەشداری گرووپە جیاوازەکان لە حکومەت و دەسەڵاتدا بەستوە، کە ئەمەش ڕەنگدانەوەی کۆمەڵگەی فرە ڕەنگی لوبنان بووە ، واتە هاوپەیمانییەتێکی فراوانی لایەنەکان هەبووە بۆ پێکهێنانی حکومەت و جومگەکانی بەڕێوەبردنی وڵات ، ئەم سازانە تەنانەت دابەزیوەتە ئاستی بەڕێوەبردنی پارێزگاکانی وڵاتیش .

ئەم وڵاتە سروشت جوانە فرەڕەنگە کۆمەڵایەتی و مەزهەبیە ، لە مێژوی خۆیدا چەند جارێک توشی شەڕی ناوخۆیی بوە ، خوێناویترین شەڕی ناوخۆیی لە ساڵەکانی ( ١٩٧٥ – ١٩٨٩ ) ڕویدا کاتێک لایەنە سیاسیە ناکۆکەکانی وڵات بە دەست تێوەردانی وڵاتانی وەک ( ئیسرائیل و سوریا ) و ( گروپە شۆڕشگێڕە فەلەستینیەکان ) پێکدا هەڵپژان و سازانی سیاسی وڵات تێکچو بۆ ماوەی ( ١٤ ) ساڵی ڕەبەق بەردەوام بو ، لەپاش ئەم هەمو کوشتارە و بە دەستپێشخەری ( شانشینی سعودیە ) پەیماننامەی ( طائف ) لە ساڵی ( ١٩٨٩ ) مۆر کراو کۆتایی هێنرا بەو ناکۆکیە ماڵوێرانکەرەی بەسەر لوبناندا هات و ئەو وڵاتە جوانەی بۆ چەندین دەیە بردەوە دواوە .

دۆخی لوبنان دوای پەیماننامەی ( طائف ) ...
پەیماننامەی ( طائف ) ، سه‌ره‌تای قۆناغێكی تری حكومه‌تی سازان بو لە کۆماری لوبناندا
کە تیایدا ، ئەو پشک پشکێنەیەی تەنیا ڕێککەوتنی زارەکی بو و وەکو نەریتێکی سیاسی مابووەوە ، بووە ڕێککەوتنێکی نیمچە فەرمی و لەسەر ڕۆشنایی ئەم ڕێککەوتنە پۆست و پلەکان دابەشکران ، لە پەیماننامەکەدا ئاماژە بەوە دراوە وەک پێشو سەرۆک کۆمار بۆ پێکهاتەی ( مەسیحی - مارۆنی ) یەکانە ، سەرۆکوەزیران بۆ پێکهاتەی ( موسوڵمان – سوننە ) کان و سەرۆک پەرلەمان بۆ پێکهاتەی ( موسوڵمان - شیعە ) کانە ، لەم ڕێککەوتنەدا پێگەی سەرۆکوەزیران و دەسەڵاتەکەی بەهێزتر کرا لە بەرامبەر سەرۆک کۆماردا ، پێشتر پۆستەکان بە ڕێژەی ( ٥٠ بە ٥٠ ) لە نێوان هەردو پێکهاتەی ( موسوڵمان و مەسیحی ) یەکاندا دابەشکرابو ، بەڵام دوای پەیماننامەی ( طائف ) زۆر شت گۆڕدرا لە شانۆی سازانی سیاسی ئەو وڵاتە .

( هێنری کیسنجەر ) وەزیری پێشوتری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان وتوویەتی: دیموکراسیەتی سازان نەک هەر سەقامگیری لوبنانی نەپاراست ، بەڵکو لە سایەیدا “هەموو ١٠ ساڵ جارێک ئەگەری تەقینەوەی دۆخەکە هەیە”.

لە ڕاستیدا تا ڕاددەیەکی زۆر باش وتەکەی ( هێنری کیسنجەر ) ماناکەی خۆی پێکاوە ، بەجۆرێک بەهۆی بونی سوپای سوریا و میلیشیا چەکدارەکانەوە ئاسایشی وڵات تێکچو ، پاشان ( رفیق الحەریری ) تیرۆر کرا ، پاشان بەهۆی ناڕەزایەتی هاوڵاتیانەوە سوپای ( سوریا ) لە وڵات دەرکرا ، پاشتر سوپای ( ئیسرائیل ) هێرشی بۆ باشوری لوبنان بۆ سەر میلیشیا چەکدارەکانی ( حزب اللە ) دەست پێکرد کە لە چوارچێوەی سوپای وڵاتدا نین ، دوای ئەم ڕوداوانە جارێکی تر شەڕێکی خوێناوی لە شارۆچکەی ( نهر البارد ) ڕویدا لە نێوان سوپای لوبنان و بزوتنەوەی ( فتح الاسلام ) کە بزوتنەوەیەکی توندڕەوی ئیسلامی بو ، بەم شێوەیە بارودۆخی لوبنان هەتا ئەم ساتەش نا سەقامگیرە و لە ژێر بارێکی ناهەمواردا دەناڵێنێ .

حکومەتە نوێکەی ( حسان دیاب ) و تەنگ و چەڵەمەکانی بەردەمی ...
دوای نزیکەی چوار مانگ لە ڕاگەیاندنی دەستلەکارکێشانەوەی ( سعد الحریری ) ، حکومەتی نوێ بە سەرۆکایەتی ( حسان دیاب ) لە ( ٢١ / ١ / ٢٠٢٠ ) سوێندی یاسایی خوارد ، ئەم حکومەتە تازە پێک هاتوەی ئەو وڵاتە لە قەیرانێکی ئابوری قوڵ و لە لێواری مایەپوچ بوندایە ، دەستەوسانە لە پێدانی موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت ، باری ئابوری بە جۆرێک تێکچوە کە لیرەی لوبنانی لە نێوانی ٦ مانگی سەرەتای ساڵی ( ٢٠٢٠ ) نزیکەی ( ٥٠٠ ٪ ) ی نرخی خۆی لەدەست داوە ، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی زۆربەی هاوکاریە داراییەکانی بۆ ئەو وڵاتە بڕیوە بەهۆی بونی هێزە میلیشیاکانی سەر بە ( حزب اللە ) ی لوبنانی ، ڕێژەی بێکاری بەشێوەیەکی ترسناک هەڵکشاوە و نزیکەی نیوەی هاوڵاتیانی ئەو وڵاتە کەوتونەتە ژێر هێڵی هەژاریەوە .

لە لایەکی ترەوە سیاسەتمەدارانی ئەو وڵاتە بەردەوامن لەسەر بازرگانیکردن بە سەروەت و سامانی ئەو وڵاتەوە بە جۆرێک ، هەر یەکێکیان دەستیان گرتوە بەسەر جومگەیەکی بازرکانی گرنگ داو و مۆنۆپۆلیان کردوە بۆ خۆیان و بنەماڵەکانیان .

مۆنۆپۆلکردنی بازاڕ و خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات لە لایەن بەرپرسەکانەوە ...
زنجیرەیەکی تەلەفزیۆنی بەناوبانگی لوبنانی هەیە بە ناوی ( یسقط حکم الفاسد ) کە لە کەناڵی ( الجدید ) ەوە پخش ئەکرێت ، تیایدا تیشک دەخاتە سەر گەندەڵی بەرپرسان و ناوی چەندین بەرپرسی تێوەگلاو بە گەندەڵەوە دەهێنرێت بۆ نمونە :
سیاسەتمەدارێکی بەناوبانگی وەک ( وەلید جنبلاط ) سەرۆکی پارتی پێشکەوتنخوازی ئیشتراکی ( الحزب التقدمی الاشتراکی ) ە ، خاوەنی ( ٥٠٥ ) موڵکە لە ناو لوبنان !!

 یەکێکی تر ، وەزیری پێشوی دەرەوەی لوبنان و زاوای سەرۆک کۆماری ئێستا ( جبران باسیل ) ە ، لە هەمان کاتدا سەرۆکی ڕەوتی نیشتیمانی ئازاد ( تیار وطنی الحر ) ە ، بە تەنیا خۆی خاوەنی ( ٤٨ ) موڵکە لەناو لوبنان !

( سعد الحریری ) کوڕی ( رفیق الحریری ) سەرۆکوەزیرانی پێشوی تیرۆرکراوی لوبنان و خۆشی چەند جارێک سەرۆکوەزیرانی لوبنان بوە و سەرۆکی ڕەوتی داهاتو ( تیار المستقبل ) ە ، خاوەنی ( ٧١ ) موڵکە لەناو لوبناندا !

ناوێکی تر ... بە جۆرێک کە باسی مێژوی نوێی لوبنان ئەکەین دەبێت ناوی ئەم زاتە بهێنرێت ، ئەویش ( نبیە بری ) یە کە لە ساڵی ( ١٩٩٢ ) ەوە تا ئێستا سەرۆکی پارلەمانی ئەو وڵاتەیە و سەرۆکی بزوتنەوەی ئومێد ( حرکە الامل ) ە ، خاوەنی ( ١٥ ) موڵکە ، وەنەبێ ئەمیش دەستی پاراستبێ ، بەڵکو لەوە ئەچێ لە سیاسەتمەدارەکانی تر زیاتر متمانەی بە نزیکەکانی هەبێت !

ئەمە بێجگە لە هەبونی دەیان کۆمپانیای وەهمی و ئاشکرا بەناوی خۆیان و نزیکەکانیانەوە کە بە هەمو شێوەیەک بازاڕی نەوت و سامانە سروشتیەکان و کارەبا و بانکی یان مۆنۆپۆل کردوە  !

بەراوردێک لە نێوان هەرێمی کوردستان و کۆماری لوبنان ...
 ئەگەر بێین و شەن و کەوی بارودۆخی ئێستای لوبنان بکەین و بەروادێکی بکەین لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا ، دەبینین سەرچاوەی کێشەکانمان هاوشێوەن ! بە جۆرێک ...
*  لە لوبنان کێشەی گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی وڵات هەیە ، لە کوردستانیش بە هەمان شێوە .
*  لە لوبنان کێشەی هەبونی میکیشیای چەکدار هەیە لە چوارچێوەی سوپای وڵاتدا نین ، لە کوردستانیش بە هەمان شێوە .
*  لە لوبنان سازانێک هەیە کە لە پەیماننامەی ( گائف ) بە ئەنجام گەیشت و هەر دە ساڵ جارێک لە ژێر هەڕەشەی هەڵوەشانەوەدایە ، لە کوردستانیش سازانێک هەیە کە لە ڕێکەوتننامەی ( واشنتۆن ) بە ئەنجام گەیشت و بە هەمان شێوە هەر دە ساڵ جارێک لە لێواری هەڵوەشانەوەدایە .
*  لە لوبنان دەستی دەرەکی بەتایبەتی ( سوریا و ئێران و سعودیە و ئیسرائیل ) کاریگەریەکی بەرچاویان هەیە بەسەر سیاسەتی ناوخۆی پارتە دەسەڵاتدارەکان ، لە کوردستانیش بە هەمان شێوە نفوزی ( ئێران و تورکیا ) کاریگەریەکی بەرچاویان هەیە لەسەر سیاسەتی ناوخۆی حزبە دەسەڵاتدارەکان  .
*  لە لوبنان حزبەکان حکومەتیان دادۆشیوە بە شێوەیەک موچەی فەرمانبەرانی پێ نادرێ و ئابوریەکەیان نزیك کردوەتەوە لە کەناری داڕمان ، لە کوردستانیش بە هەمان شێوە حزبە دەسەڵاتدارەکان لە حکومەت دەوڵەمەندترن  .
*  لە لوبنان مۆنۆپۆلکردی بازاڕ لە لایەن لێپرسراوە دەسەڵاتدارەکانەوە هەیە ، لە کوردستانیش بە هەمان شێوە .
*  لە لوبنان شەڕێکی ناوخۆیی خوێناوی بۆ ماوەیەکی درێژ دروست بو لەسەر دەسەڵات کە تێیدا خوێنی ژمارەیەکی زۆر هاوڵاتی بێگوناهی لوبنانی تیایدا ڕژاو ژێرخانی ئابوری ئەو وڵاتەی چەند دەیەیەک هێنایە دواوە ، لە کوردستانیش بە هەمان شێوە .

زەنگی ئاگادارکردنەوەکەی ( ئیزرائیل ) ...
ڕەوانشاد نەوشیروان مستەفا لە چاوپێکەوتنێکیدا سەرگوزشتەی فریشتەی گیان کێشان ( ئیزرائیل ) ئەگێڕێتەوە و دەڵێت  :
لەناو کوردا وا باوە مەلائیکەی گیان کێشان ناوی ( ئیزرائیل ) ە ، کابرایەک لەگەڵ ( ئیزرائیل ) دا دۆست ئەبێت ، پێی ئەڵێت تکات لێ ئەکەم هەر کاتێک ویستت گیانم بکێشیت پێشتر ئاگادارم بکە ، لە پاش فەترەیەک ( ئیزرائیل ) ئەچێتە لای کابرا بۆ ئەوەی گیانی بکێشێت ، کابراش ئەڵی من و تۆ وا ڕێککەوتبوین کە پێشتر ئاگادارم بکەیت ! ( ئیزرائیل ) بە کابرا ئەڵێ ... من پێشتر ئاگادارم کردویت ، کابراش ئەڵێ چۆن ؟ ( ئیزرائیل ) ئەڵێ .... پێشتر گیانی دراوسێکەی لای ڕاسستم کێشا ، پاش ماوەیەک گیانی دراوسێکەی لای چەپیشتم کێشا ، ئەبوایە بتزانیایە گیان کێشان سەرەی گەیشتۆتە سەر تۆ !

وە لە کۆتاییشدا جەخت ئەکەمەوە کە پێویستە هەرچی زوترە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەست بە چاکسازی بکات و وانەیەک وەربگرێت لەو تەنگ و چەڵەمانەی ڕوبەڕوی لوبنان بوەتەوە بۆ پاراستنی ئەو قەوارەیەی ئێستا هەرێمی کوردستان هەیەتی .

چاکسازیەکی ڕیشەیی گشتگیری تۆکمەی ئەوتۆ کە هیچ دەستە و تاقم و حزبێک نەبێتە لەمپەر لەبەردەم جێبەجێ کردنیدا .

 لێرەدا پێویستە وەبیری کۆمەڵانی خەڵکی کوردستانی بهێنینەوە کە بزوتنەوەی گۆڕان هەر لە سەرەتای دروستبونیەوە ئاڵا هەڵگری چاکسازیە ، چاکسازی یەکێک بوە لە دروشمە نەگۆڕەکانی و چەندین پڕۆژە و پاکێجی لە بارەی چاکسازیەوە پێشکەش بە پەرلەمان و هێزەکانی کایەی سیاسی هەرێم کردوە ، جا خۆی لە ناو حکومەتدا بوبێت یان ئۆپۆزسیۆن !

بەگژاچونەوەی گەندەڵی یان بە واتایەکی تر ( چاکسازی ) بە قسە و ڕیکلامکردن و موزایەدەی سیاسی و چەواشەکاری سەر کەناڵەکانی ڕاگەیاندن ناکرێت ، بەڕاستی بیرکردنەوە لە چاکسازی بە دەستی مرۆڤێک کە ئیدیعای بەگژاچونەوەی گەندەڵی بکات و لە هەمانکاتدا مافی هاوپشکە بازرگانیەکانی پێشێل بکات ! کارێکی نا عەقڵانیە !

چاکسازی بە مرۆڤێک ناکرێت کە خۆی بدزێتەوە لە لێپرسراوێتی ! لەوانەیە ئەو مرۆڤە لە ناخی خۆیدا حەز بە چاکسازی بکات لە پرۆسەی سیاسی و حکومداریدا لە هەرێمی کوردستان ، بەڵام سیاسەت پشودرێژی ئەوێت !

ماوەتەوە بوترێ ، بۆ هەرێمی کوردستان ئەگەر چاکسازی نەکرێت و ژیانی خەڵک باش نەکرێت ، سێبەری ( ئیزرائیل ) لەسەرمانە ! وڵاتانی دراوسێی عێراقیش بە ناڕەزایەتی جەماوەر و ناسەقامگیری سیاسیی و ئابوریە تێدەپەڕن و بەو حاڵەشەوە کاریگەریان لەسەر هەرێم هەیە .

( ئیران ) ی دراوسێی ڕاستمان ئەوە حاڵێتی ! ( سوریا ) ی دراوسێی چەپمان کەس بەغیلی بە دۆخی ناخوازێت ! ( تورکیا ) ی دراوسێی باکورمان بەدرێژایی بیست ساڵی پێشوی دۆخی وا ناهەمواری بەخۆیەوە نەدیوە ! ( لوبنان ) یش کە نمونەی بەراوردکاری ئەم وتارەشە بە هەمان چەشن حکومەت و دەسەڵاتە سیاسیەکەی لە لێواری مەرگدایە !

کەواتە بۆ هەرێمیش کە قەیرانێکی قوڵی ئابوری و دارایی هەیە ، گەندەڵی و بێ متمانەیی خەڵک هەیە ، ناڕەزایەتی و ناسەقامگیری هەیە ، پێویستە دەسەڵات و هێزە سەرەکیەکان پێش ئەوەی ( ئیزرائیل ) بگات چارەیەکی ئەم دۆخە بکەن و ئەم کەشتیەی هەرێمی کوردستانی ناوە ، بگەیەنن بە کەناری ئارامی .... !