(101)ساڵ بەر لە ئێستا و لە رۆژى (6) کانونى دوەمی (1921) سوپاى عێراق دامەزراوە، سوپایەک کە لە پێناوى بەرگرى لە خاک و خەڵکی عێراق بناغەى دانراوە، کەچى بەربوەتە گیانى خەڵکی خۆی و نەوەکانى خۆیان تۆقاندوە و قەتڵوعامی کردون، هەر لە درێژەى کارەکانى ئەو سوپایەدا هەزاران کورد ئەنفالکراوە و چەندین شوێنى کوردستان و عێراق کیمیاباران کراوە.

بە پێى سەرچاوە مێژوییەکان دامەزراندنى سوپاى عێراق بە کۆنترین سوپاى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست دێتە ئەژمار، لەنێو ڕوداو و کێشمەکێشەکانى جەنگی جیهانی یەکەمدا لەدایک بوە، لە هەلومەرجێکدا بەهاوکارى بەریتانیا هاتوەتە کایەوە کە گەورەترین ئیمپراتۆریەتى ناوچەکە لە گیانەڵادا بو، پێیان دەوت (پیاوە نەخۆشەکە)، وەک شارەزایان باسی دەکەن گەورەترین ئامانجی دامەزراندنى سوپاى عێراق بۆ لێدان بو لە دەوڵەتى عوسمانى.

حکومەتى پاشایەتى کە هێشتا ساڵێکى تەواوى پرنەکردبویەوە لەگەڵ خەڵکی عێراقدا پێشوازییان لەو سوپایە کرد، چونکە دەوڵەتى عوسمانى بەردەوام پشتى بەسەرباز و (سەفەر بەرلک) دەبەست، و ئەوەش پەرێشان و نیگەرانی کردبون .

بنەماى هێزە سەربازییەکانى عێراق دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاى دامەزراندنى ڕژێمى پاشایەتى لە عێراق لە ساڵی (1920) لەلایەن بەریتانیەکانەوە، بۆ ئەو مەبەستەش پشتیان بە ئەفسەرە راهێنراوە عێراقیەکانى نێو سوپاى عوسمانى دەبەست، بەتایبەتى ئەوانەیان کە نیگەران بون لە عوسمانیەکان و لەڕیزەکانى سوپا هاتبونە دەرەوە و بەشدارى شۆڕشەکەى شەریف حسەین یان دەکرد لە ساڵی (1916) دا.

بەریتانییەکان یەکەمجار کەسایەتى دیاری کورد (جەعفەر عەسکەرى- کە بە جەعفەر پاشا ) ناوبانگی دەرکردبو، کردیانە لێپرسراوى یەکەمی سوپاکە، جەعفەر عەسکەرى ساڵی (1885) لە گوندی عەسکەرى سەربە پارێزگاى کەرکوک لە بنەماڵەیەکى کورد لەدایک بوە و ساڵی (1936) کۆچی دوایی کردوە، لە (22 تشرینى دوەمی 1923 تا 3 ئابی 1924 و لە 21 تشرینى دوەمى 1926 تا 31 کانونى یەکەمى 1927) دو جار بوەتە سەرۆکوەزیرانى عێراقى سەردەمی پاشایەتى.

وەک سەرچاوەکان باسیدەکەن پەیوەندی جەعفەر عەسکەرى و ئینگلیزەکان دەگەڕێتەوە بۆ ئەو کاتەى کە ئینگلیز پەلامارى میسری داوە و جەعفەر عەسکەری لە ریزی سوپاى عوسمانیدا بەرگری کردوەو دواتر بەدیل گیراوە، پاش ئەوەى ئازاد کراوە گەڕاوەتەوە عێراق و جگە لە سەرۆک وەزیرانى پۆستى وەزیری بەرگری و کاروباری دەرەوەى عێراقیشی وەرگرتوە. وەک سەرچاوە مێژوییەکان باسی دەکەن یاریدەدەرى (ئەمیراڵ فون سوشن)ى سوپاى ئەڵمانیش بوە و جارێکیش لەسەردەمی شۆڕشی (1920) دا دانوستانى لەگەڵ ئینگلیزەکاندا کردوە.

جەعفەر عەسکەری یەکێک بوە لەو ئەفسەرە عوسمانیانەى کە کۆلیژى سەربازییان تەواوکردوە، هێندە شارەزایی هەبوە لە بوارى سەربازیدا لە نێوان (1912 بۆ 1915) عوسمانیەکان پشتیان پێبەستوە بۆ چاکسازیکردن لە نێو سوپاکەیاندا، هەربۆیە بەریتانیەکانیش پشتیان پێبەست و یەکە سەربازییە عێراقیەکانیان رادەستکرد و کردیانە یەکەم وەزیری بەرگری عێراق لە کابینە وەزارییەکەى عەبدولڕەحمان ئەلنەقیب دا.

یەکەمین یەکەى سەربازیی کە لە عێراق دامەزراوە بەناوى (فەوجی ئیمام موساى کازم)بوە، و سوپاکەش کراوە بە چوار فیرقەوە کە دو لە فیرقەکان لە بەغداد و یەکێکیان لە بەسرەو ئەوى تریشیان لە کەرکوک نیشتەجێکراون. و لەسەر ئاستى زەمینى و ئاسمانی و دەریایش هێزی تایبەتی هەبوە.

ئەوەى جێگەى سەرنج بو هەرچەندە دامەزراندنى سوپاى عێراق لەلایەن بەریتانیەکانەوە بو، بەڵام کاتێک سوپاى ئینگلیز لە موستەعمەرەى هیندستانەوە بەرەو عێراق دێن لە عێراق شۆڕشی (1920) سەرهەڵدەدات کە له‌(30ی حوزه‌یرانی 1920 ) عه‌ره‌به‌كانی باشوری عێراق،له‌ دژی هێزه‌كانی داگیركه‌ری به‌ریتانیا به‌رپایان كرد، ئه‌م شۆڕشه‌ به‌پله‌ی یه‌كه‌م شیعه‌كانی عێراق، له‌ باشوره‌وه‌ هه‌ستان به‌ هه‌ڵگیرساندنی، دواتر به‌شێك له‌ سوننه‌كانیش به‌شداربون. و پریشكی شۆڕشه‌كه‌ گه‌یشته‌ كوردستانیش، ئه‌و شۆڕشه‌ گه‌وره‌ترین زیانی به‌ شیعه‌کانى عێراق گه‌یاند و عێراقیان ڕاده‌ستی سوننه‌ كرد و شیعەکان تا ڕوخاندنی حوكمی سه‌دام حسێن لە ساڵی (2003) له‌ هه‌مو ده‌سه‌ڵاتێك بێبه‌ریی كراون.

بۆ چارەسەری کێشەى نێوان عێراق و ئینگلیزەکان جەعفەر عەسکەرى بە سەرۆکایەتى شاندێک چوەتە میسر و لەوێ واژۆی ڕێککەوتنێکیان کردوەو بەردى بناغەى سوپاى عێراقى دانراوە، یەکێک لە پاڵنەرە سەرەکیەکان پارێزگاریکردن بوە لە پاشاى عێراق و ئەو کەسانەش دەخرانە ڕیزی سوپاوە کە لەنزیک و پەسەندکراوەکانى پاشاى عێراق بون. هەربۆیە سوپاى عێراق بەردەوام لەو خولگەیەدا سوڕاوەتەوە تا ئەو کاتەى کە بەکرسدقى لە ساڵی 1936 کودەتایەکى ئەنجامداوە و کۆتایی بەو دۆخە هێناوە.

لەو سەردەمە بەدواوە عێراق تەنها لەژێر سایەى ئینگلیزەکاندا نەماوتەوە و بەهۆی حیزبی شیوعییەوە ڕۆشنبیری ڕوسەکانیش گەشتوەتە عێراق، (کودەتاى سەربازی) بوەتە دیاردەیەکى دیارى کۆمەڵگەى عێراقى و لە ناشیرینترین ئەزموندا لە ساڵی (1958)،  لە بەردەم کۆشکی (ریحاب)ی کۆمارییدا مەلیک فەیسەڵ پاشای عێراق و (100) کەس لە خێزان و چواردەورەکەى لە لایەن گەورە ئەفسەرانى سەربازی عەبدولکەریم قاسم وعەبدوسەلام عارفەوە کوژران و حکومەتى کۆمارییان ڕاگەیاند و لێرەوە دەرگاى عێراق بەرەو بلۆکی ڕۆژهەڵات و یەکێتى سۆڤیەت و بیروباوەڕی سۆسیالیزمی کرایەوە.

لەسەردەمی پاشایەتیدا دو کەس سەرۆکایەتى سوپاى عێراقیان کردوە کە بریتى بون لە (جەعفەر عەسکەرى و نوری سەعید) کە هەردوکیان لە ئەفسەرانى پلەباڵای عوسمانی بون، ساڵی 1924 کۆلێژى سەربازی بۆیەکەمجار لە عێراق کراوەتەوە و ئەفسەران و مامۆستا و شارەزاکانى کوردیش وانەیان تێدا گوتوەتەوە.

بە پێى سەرچاوەکان ژمارەى سوپاى عێراق لەسەرەتاوە بریتى بوە لە 459 ئەفسەر، 9322 سەرباز، لە ساڵی 1937 یش عێراق بوەتە خاوەنى یەکەمین کەشتى و کۆمەڵێک بەلەمی جەنگی کە لە هیندستان کڕیوە.

لەو ساڵانە بەدواوە بەشێکى زۆر لە بودجەى حکومەتەکانى عێراق بۆ ژێرخانى سەربازی و کڕینى چەک و کردنەوەى خول و تێچوى جەنگەکان تەرخانکراوە، بەجۆرێک لە کۆتایی شەستەکانەوە سوپاى عێراق لە سەر ئاستى هەمو رۆژهەڵاتى ناوەڕاست زۆرترین کڕیارى چەک و تەقەمەنى بوە لە وڵاتانى بلۆکی رۆژهەڵاتى و لەسەرو هەمویانەوە ڕوسیا، لەو ڕێگەیەوە عێراق بوە بە خاوەنی سوپایەکی مەشقپێکراو کە خاوەنى موشەک، تانک، زرێپۆش و فرۆکەى مێگ و سیخۆى ڕوسی و ڕادار و چەندین پێداویستى تری سەربازیی.

بەم شێوەیە شەقامی سیاسی و بگرە کۆمەڵگەى عێراقیش بەرەو عەسکەرتاریەت چووە، تا ئەوەى لەکۆتایی دەسەڵاتى سەدام حسین دا، سەرەڕاى ئەو هەمو زیانەى بەر سوپاکەى و چەک  و چۆڵ و ژێرخانە سەربازییەکەى کەوتبو، هێشتا عێراق خاونى 6 هەزار تانکی ڕوسی بو.

تا ساڵی 1979 (50%)ى هەمو بودجەى عێراق لە بوارى سەربازیدا خەرج کراوە، ئەوە لە کاتێکدا عێراق بە یەکێک لەوڵاتە هەرە دەوڵەمەندەکانى ناوچەکە دەهاتە ئەژمار، بەڵام بە هەڵگیرساندنى جەنگ لەگەڵ ئێران لە 1980 تا 1988 بەشێکى زۆر لە چەک و تەقەمەنى و پێداویستییە سەربازییەکانى لەدەستدابو، کەچى لەماوەى 1981 تا 1985 بە بەهاى نزیکەى 24 ملیار دۆلار چەک و تەقەمەنى لە بازاڕی وڵاتانى چەکفرۆش کڕیوە کە نرخی یەک دیناری عێراقى لەو کاتانەدا 3 دۆلار بووە.

سوپاى عێراق سەرەڕای سەرکوتکردنى ناوخۆی کورد کە تەنها لە پرۆسەى ئەنفالدا 182 هەزار کەس  و لە کیمیا باراندا زیاتر لە 5 هەزار کەسی شەهیدکردوە،  بوە بە هۆی دروستکردنى کەشێکى نائارام و عەسکەرتاریی، هەر ئەو سوپایە دواى تەواو بونى جەنگی ئێران لە ساڵی 1988 پەلامارى کوەیتى داوە وداگیریکردوە، بەپێى سەرچاوەکان لە سەرەتاى نەوەدەکاندا عێراق یەک ملیۆن زیاتر سەربازی هەبوە و لەسەر ئاستى هەموجیهانیش چوارەمین سوپابوە.

لە سەردەمی سەدام حسین دا لە ڕوى دابەشکاریی و ڕێکخستنى سوپاوە عێراق بەیەکێک لە مەترسیدارترین سوپاکانى جیهان دەهاتە ئەژمار و تەنها پاسەوانى کۆماری کە پێیان دەگوترا (حەرەس جمهورى) ژمارەیان لە سەرو 16 هەزارکەسەوە بون و ئەرکیان پاراستنى کۆشکەکانی کۆمارى و پایتەخت و شوێنە هەستیارەکان بو. ژمارەى هێزی ئاسمانى گەشتبوە 20 هەزار کەس و 316 فرۆکەى جۆراوجۆرى جەنگییان هەبوەو بە سەر زۆرینەى ناوچەکانى عێراقدا دابەشکرابو، هێزە دەریاییەکانیش ژمارەیان لە 2 هەزار کەس زیاتر دەبو، ئەوەى دەمایەوە هێزی پیادەو وشکانى بو.

دواى ئەوەى لە ساڵی 2003  هێزى هاوپەیمانى بەسەرۆکایەتى ئەمریکا پەلامارى عێراقیان داو لە ڕۆژى 9/4/2003 کۆتایی بەدەسەڵاتى بەعس هات، لە ڕۆژى 23/5/2003 بە فەرمانى (پۆڵ بریمەر- حاکمى مەدەنی ئەمریکا لە عێراق) سەرجەم هێزە سەربازییەکانى عێراق و سیستمە سەربازییەکەى هەڵوەشایەوە، سەرجەم ئەفسەران و پلەدارانى ئەو سوپایە نێردرانە ماڵەوە و هەردو وەزارەتى بەرگری و ڕاگەیاندن، دامەزراوە سەربازی و ئەمنیەکانى تر هەڵوەشێنرانەوە.

هەربۆیە ئەمریکا سەرلەنوێ کاری کرد تا سوپاى عێراق سەرلەنوێ ڕێکبخاتەوە، ڕاوێژکارانى خۆی خستە نێو وەزارەتى بەرگری عێراقەوە، بەڵام هێشتا بارودۆخی سوپاى عێراق لە ئاستى پێویستدا نیە، بۆ نمونە لە ساڵی 2014 دا بەرگەى هێرشەکانى داعشى نەگرت و نزیکەى نیوەى عێراقیان لەدەستدا و نەیانتوانى چەکەکانى خۆشیان دەرباز بکەن.

عێراقى ئێستا ناوى سوپاکەى گۆڕیوە بۆ (هێزی پاسەوانى نیشتیمانى عێراق) و ئەو سوپایە نەیتوانیوە کۆنترۆڵی ناوخۆبکات و میلشیا چەکدارەکان بڕستیان لە عێراق بڕیوە، سەرەڕای ئەوەى خاوەنى چەک وتەقەمەنى و ژێرخانى سەربازی، بەڵام هێشتا پاسەوانى نیشتیمانى هێندە لاوازە بە ئاشکرا هێرش دەکرێتە سەر ماڵی سەرۆک وەزیرانەکەى، ناتوانن دەستى میلشیا چەکدارەکانى ناوخۆ بشکێنن و بەردەوامیش سنورەکان لە لایەن وڵاتانى دراوسێوە دەشکێنرێت و سەروەرییەکانى پێشێل دەکرێت و سوپاکەش هیچى پێناکرێت، ئەوەى ماوەتەوە پیاهەڵدانى مێژوی سوپاى عێراقە کە هیچ وڵاتێکى نەیتوانیوە پەلامارى بدات ویادکردنەوەیەتى لە رۆژى 6ى کانون و کردنی ئەو ڕۆژەیە بە پشوی فەرمى لەناوەندە حکومیەکاندا.

راپۆرت - ئەرسەلان تۆفیق