(30) ساڵ حوکمڕانی خۆماڵی كوردی پەشیمانی ئەنجامدانی راپەڕینی بەدواداهات، دوای زیاتر لە چارەكە سەدەیەك لە راپەڕین جەماوەری راپەڕی و خەریكە پەنجەی پەشیمانی دەگەزن، لە یادی 30 ساڵی راپەڕین دا شاری دەروازە و یەكەم چەخماخەی راپەڕین دادوبێدادیەتی بەدەست نەبوونی خزمەتگوزارییەوە، تەنانەت نەخۆشخانەیەكی منداڵبونیان نیە و ئافرەتەكانیان بۆ لە دایكبونی كۆرپەكانیان دەیان كیلۆمەتردەبڕن و روو لە سلێمانی و هەولێر دەكەن، ئەوەش نمونەیەکە لە نەبونی خزمەتگوزاری سەرەتایی لەو ناوچەیەی یەکەم زەنگی راپەرینی تێدا لێدرا.

راپەڕین لە رانیەوە بڵێسەی سەند، بە سەرپەرشتی و نەخشەیەكی ئامادە كراوی تۆكەمە و پلان و بەرنامەی وردی پێشوەختە لەلایەن نەوشیروان مستەفاوە، هێزی پێشمەرگە و خەڵكی كوردستان تا رزگاركردنی كەركوك لە ئێوارەی رۆژی (20) ی ئازاری ساڵی 1991 نەوەستان.

ئیدارەی ڕاپەڕین لەڕووی جوگرافیەوە دەکەوێتە بەشی باکوری خۆرهەڵاتی ھەرێمی کوردستان، لە ساڵی(2012)  كراوە بە ئیدارەی سەربەخۆ و قەزای رانیە ناوەندی ئیدارەكەیە.

لە بواری کارگێڕی و ئیدارییەوە، ئیدارەی ڕاپەڕین پێک دێت لەهەریەکە لەقەزای ڕانیە و قەزای پشدەر کە (9) ناحیە و (600) گوندی و ژمارەی دانیشوانیان زیاترە لە (450)هەزار کەس، مەبەست لە ئیدارە ئەو یەکە ئیداریە یە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵی 2012 دروستی کرد، بۆڕای کردنی کاروباری هاوڵاتیان و دامو دازگاکانی حکومەت بەشێوەیەکی سەربەخۆ، بەستنەوەی بە پایتەخت وبێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ ناوەندی پارێزگا، بەڵام لەراستیدا ئیدارەی ڕاپەڕین لە ئیستادا ئەو ئامانجەی نە پێکاوە بۆ زۆربەی هەرەزۆری کارەکانی دەگەڕێنەوە بۆ ناوەندی پارێزگا، تەنانەت نە لە ڕووی بودجەوەوە نە لەڕووی کارگێڕیەوە سەربەخۆنیە.

یاسین خزر، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی گۆڕان و یەكێك لە بەشداربوانی راپەڕینی رانیە دەڵێت: "رانیە لە (30) ساڵی رابردوودا یاریگایەکی دروستنەكراوە ، بینای ئیدارەی راپەڕین نییە و ئیدارەکە، لەناو بینای شارەوانیدایە، بینای بنكەی پۆلیسی نییە، رێگای رانیە ــ قەڵادزێ دووساید نییە، رێگای رانیە ــ سلێمانی دوو ساید نییە، هۆڵێك لە رانییەدا نییە بۆ كۆڕ و سیمینار، كۆڵانەكانی زۆرێكی قیرتاو نییە".

دەشڵێت: " رانیە  نەك وەك دەروازەی راپەڕین تایبەتمەندی پێنەدراوە بەڵكو غەدری زۆریشی لێكراوە، لە بودجەی (2021) پەرەپێدانی پارێزگاكاندا هیچی بۆ تەرخان نەكراوە".

"تەنانەت بەرپرسەكانی رانیە خەڵكی ناوچەكە نین و لە شوێنانی ترەوە بۆمان دێنن، بەرێوەبەری فەرمانگەیەكیشمان پێڕەوا نابینن، لە رانیە نەشتەرگەری منداڵبون ناكرێ، خەڵكەكەی یان دەبێت بچنە نەخۆشخانەی تایبەت یان دەبێت بڕۆن بۆ هەولێر و سلێمانی" یاسین خزر وای وت.

شێروان برایم خواز باژێروانی مەكۆی رانیەی بزوتنەوەی گۆڕان بە خستنەڕووی داتاو ئاماری دروست روونی دەكاتەوە،  ئیدارەی راپەڕین لە ساڵی(2013)وە تاکو ساڵی (2021) (88) پرۆژەی بۆ دەرچووە، بەڵام لەو ژمارەیەتەنها (13) پرۆژەیان دەستبەكاركردن كراوە تێیاندا، ئەوانی تر شكستیان هێناوە.

بەپێی ئامارەكانی باژێروانی رانیەی بزوتنەوەی گۆڕان، كشتوكاڵ و ئاژەڵداری پاشەكشەی كردووە،  لەساڵی (2018) لە ڕووبەری (280)هەزار دۆنم زەوی کشتوکاڵی تەنها (52)هەزاردۆنم کشتوکاڵی تێدا کراوە لە کاتێکدا لەساڵی (2005) نزیکەی (101) هەزار دۆنم کراوەتە کشتوکاڵ،  ژمارەی ئاژەڵ لەساڵی (2012) ( 67) هەزار و(162) بوە، بەڵام لە ساڵی (2019) ژمارەکە زۆر کەمی کردوە و نزیکبوەتەوە لە (21) و (250) سەر ئاژەڵ ، ئەمەش بێ پلانی حکومەت نیشاندەدات.

"سنوری ئیدارەی ڕاپەڕین زیاتر لە (32) شوێنی گەشتیاری لێ یە ،بەڵام بێ بەشە لە خزمەتگوزاریە سەرەتاییەکان، نزیکەی (64) گوند هیچ پرۆژەیەکی ئاوی خواردەنەوەیان نیە، بەشێکی زۆری گەڕەکەکانی شاری ڕانیە و قەڵادزی کێشەی ئاویان هەیە و بۆ ئاو خواردنەوە پشت بەتانکەر دەبەستن، ئەمە لە کاتێکدایە ساڵی (2005) پرۆژەی دابینکردنی ئاوی خواردنەوە بۆ ناوەندی قەزای رانیە و ناحیەکانی حاجیاوا و چوارقوڕنە بەبڕی (30) ملیۆن دۆلار خرایە بواری جێبەجێکردنەوە، بەڵام پڕۆژەکە تەواو نەبوە و شکستی هێناوە.

لە بواری رێگاوباندا، بەپێی داتاو ئامارەكانی باژێروانی رانیەی بزوتنەوەی گۆڕان، ئیدارەی ڕاپەڕین خاوەنی خراپترین تۆڕی ڕێگاوبانە کە تەنها لە( 33٪) ڕێگاوبانی ئیدارەی ڕاپەڕین قیرتاوکراوە، چەندین پڕۆژە لەو ناوچەیە شکستیان هێناوە و بۆجاری دووەم بودجەی  بۆ تەرخانکراوە ە یان کارکردن تێیدا ڕاوەستاوە، لەوانە:

پرۆژەی دوو سایدی توەسوران – ژاراوە لەساڵی (2013)نزیکە 15 ملیار دیناری بۆ تەرخان کراوە، هیشتا دەست بەجێ بەجێکردنی نەکراوە.
پڕۆژەی دووسایدی ناوبازاڕی ڕانیە لە (2010) دەست بەکارکردن کراوە، بڕی (3)ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانکراوە پرۆژەکە تەواو نەکراو و کارکردن تێیدا وەستاوە.

لە ئیدارەی ڕاپەڕین قوربانیەکانی ڕێگاوبان ڕۆژ لەدوای ڕۆژ زیاتر دەبن تەنها لەساڵی (2017) تاکوساڵی (2019)  (4 ٪) ی قوربانیانی ڕێگاوبان لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان خەڵکی سنوری ئیدارەی ڕاپەڕینن.

"ڕێژەی سەوزای ناگاتە (10٪) ئەمەش زۆر کەمترە لەڕێژەی ستانداری جیهانی، جگە لەوە لەناحیەی چوارقورنە  نزیکەی (14) ساڵە پارکێک تەواو نەکراوە لە دەروازەی شار، ئەو خزمەتگوزارییانەی پێویستی سەردەمن و بونیان نییە،  پارکێکی گەورە، خەڵوەتگەی پیری ، مۆزەخانە، دەزگایەکی پێشکەوتوو بۆ لەناوبردنی پاشماوە تەندروستیەکان ، کە گەورەترین مەترسیە بۆ سەر ژینگە و تەواونەکردنی پاڕکی چوارقورنە و مۆنۆمێنتی شەهیدانی قەڵادزێ و مۆنۆمێنتی شەهیدانی ڕاپەڕین لەڕانیە" شێروان برایم خواز وای وت.

لە یادی (30) ساڵەی راپەڕینی رانیەدا داواكاری سەرپەرشتیاری ئیدارەی راپەڕین لە حكومەت هێشتا دابینكردنی بودجەیە بۆ تەواوكردنی پرۆژە خزمەتگوزرارییەكان.

هیوا قەرەنی، سەرپەرشتیاری ئیدارەی راپەڕین بە دیجیتاڵ میدیای(KNN)ی وت: "لە  رووی خزمەتگوزارییەوە ئیدارەی راپەڕین خزمەتگوزاری پێشكەش كراوە، بەڵام لەئاستی پێویستدا نیە ، رانییە پێش راپەڕین (11)گەڕەك بووئێستا سەرو (47) گەڕەكە و ژمارەی دانیشتوانی پێشتر (30) هەزار كەس بووە ئێستا سەرو (100) هەزار كەسە، ئەوەی لە راپەڕیندا كراوە لە هەموو سێكتەرەكاندا كراوە، هەموو شوێنێك سروشتی خۆی هەیە، رانییە زیاتر پێویستی بە خوێندنگا و قیركردنی كۆڵانەكانەوە".

سەبارەت بە داخوازییەكانی خەڵك، سەرپەرشتیاری ئیدارەی راپەڕین دەڵێت: " ئەوەی كراوە دەكرا بە پلان بكرایە، پارەیەكی زۆر خەرجكراوە بەڵام پلانی لەگەڵ نەبووە و ئەمەش جیاوازی دروستكردووە لە نێوان ناوچەكاندا".

پرۆژەی نەخۆشخانەی (290) قەرەوێڵەی كە كارەكانی وەستاوە  پێویستی بە (50)ملیۆن دۆلارە، پرۆژەی دوو سایدی ناوبازاڕی رانییە پێویستی بە( 10 بۆ 15 ) ملیۆن دۆلارە، ئەو دوو پرۆژەیە لە ئەولەویەتی كارەكانی ئیدارەی راپەڕینن.

بەوتەی هیوا قەرەنی، ئەگەر بیانەوێت پرۆژەی نوێ جێبەجێ بکەن ، پێویستیان بە 100 ملیۆن دۆلارە.

سەبارەت بەوەی لە یادی 30 ساڵی راپەڕیندا چی داواكارییەكیان لەحكومەتی هەرێم هەیە؟ سەرپەرشتیاری ئیدارەی راپەڕین وتی: " دەمانەوێت پرۆژە تەواو نەکراوەکانمان بۆ تەواو بکەن، کەبریتین لە  پرۆژەی ئاوی دەربەندی رانیە و دوو سایدی رانیە ــ  قەڵادزێ و شەقامی بازنەیی ی قەڵادزێ و رانیە، دوو سایدی نێو بازاڕی رانیە و نەخۆشخانەی (290) قەرەوێڵەیی رانیە  و مۆنۆمێنتی رانیە".

(30) ساڵ بۆ ئەزموونی سیاسی و حوکمڕانی تەمەنێکی کەم نیە، دەکرا لەو ماوەیەدا هەرێمی کوردستان بە ئاڕاستەیەک ببردرێت لە بواری ئازادی و دیموکراسی و تەنانەت خزمەتگوزاریش نموونە بێت، بەڵام هێشا خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكان لە ئاستێكی زۆر خراپ دایە و ئازادی سنورداركراوە، بەوتەی مامۆستایەكی زانكۆ، لەدوای راپەڕین ئەم دەسەڵاتە نەیتوانیوە ببێتە بە فاكتەرێكی باش بۆئەوەی هاوڵاتی كورد هەست بكات لە دەوڵەتێكدایە خۆی خۆی بەڕێوە دەبات و هەست بە هاونیشتمانی بوون بكات.

ئەركان رەئوف، مامۆستای زانكۆ دەڵێت، لەراستیدا  ئامانجی راپەڕین تەنها كۆتایهێنان نەبوو بە دەسەڵاتی حكومەتی بەعس لە هەرێمی كوردستان و ناوچە كوردییەكان، ئامانجەكە ئەوەبوو بەعس نەهێڵدرێت پاشان دەوڵەتی كوردی دروستبكرێت یان كیانێكی كوردی هەبێت كورد خۆی خۆی بیبات بەڕێوە، كاك نەشیروان لە ساڵی (1991)  كە هێشتا بەرەی كوردستانی حوكمی دەكرد باس لە ئامانجە سەرەكییەكانی خۆیان دەكات لە قۆناغی دوای رزگاری، كە ئەویش بنیاتنانی پەرلەمان و حكومەتێكی خزمەتگوزار و دروستكردنی هێزێكی نیشتمانی و ئەنجامدانی هەڵبژاردنێک کە تێیدا هاوڵایان بتوانن ئازادنە نوێنەرەکان خۆیان هەڵبژێرن.

ئامادەکردنى / بیلال ئیسماعیل