لووتکەی دیموکراسی (Summit for Democracy )یان لووتکەی بایدن بۆ دیموکراسی لە رۆژانی (8-10ى 12ى2021) بە شێوەی ئۆنلاین ئەنجامدرا،  لووتکەکە سەرۆکی وڵاتان  و رێکخراوە مەدەنییەکان و کەرتی تایبەتی  پێکەوە کۆکردەوە بۆئەوەی بەهەوڵی هاوبەشیان ئەجێندایەکی باش دابنێن بۆ نوێکردنەوەی دیموکراسی و چارەسەرکردنی هەرەشە گەورەکان کە روبەروی دیموکراسی بونەتەوە لە رێگەی کاری دەستەجەمەعی لە نێوانیان. 

سازدانى ئەم لوتکەیە بەڵێنێکى جۆ بایدن بوو جێبەجێى کرد، کاتێک لە کەمپەینى بانگەشەى هەڵبژاردنى سەرۆکایەتى لە ساڵى رابردودا، بەڵێنى بە هاوڵاتیانی ئەمەریکا و جیهاندا لە کاتی بون بە سەرۆک، لووتکەی جیهانی بۆ دیموکراسی ساز بدات، ئەوەش لە پێناو گرتنەبەری رێگە چارە بۆ لەمپەرەکانی بەردەم دیموکراسی، چونکە وەک خۆی بانگەشەی بۆ دەکرد کە دیموکراسی لە بەردەم هەرەشەدایە. هەر بۆیە دوای ئەوەی بە سەرۆک هەڵبژێردار ئەوەی راگەیاند کە  "دیموکراسی لە خۆیەوە نایەت، لەسەرمانە بەرگری لێبکەین وبجەنگین لە پێناویدا، و بەهێزی بکەین،و نوێی بکەینەوە" ئەمەش هەر لە سەرەتاوە بووبە بەرنامەی ئیدارەکەی کە نوێکردنەوەی دیموکراسی لە ئەمەریکا و لە هەموو جیهان گرنگە لە پێناو بەرەنگاری بونەوەی ئاڵنگاریەکان. ئامانج لە لووتکەی دیموکراسی ئەیەوێت ئەوە پیشان بدات کە چۆن کۆمەڵگا کراوەکان  کە رێز لە مافەکان دەگرن بەیەکەوە بەشێوەیەکی کارا کاردەکەن بۆ بەرەنگاری بونەوەی ئاڵەنگاریە هاوچەرخەکانی دیموکراسی و قەیرانی ژینگە و نایەکسانی .

ئەجێندای لووتکەی دیموکراسی سێ تەوەری سەرەکی لە خۆگرتبوو کە ئامانجێتی  لەماوەی یەک ساڵدا  وڵاتان بەڵین بدەن کاریان لە سەر بکەن و لە دانیشتی ئایندەی لووتکەکە لە ساڵی ئایندەدا وڵاتان  بە پراکتیکی بە دەستیان هێنا بێت تەوەرە سەرەکیەکانیش بریتیبون لە :
- بەرەنگاری بونەوە دژ بە ستەمکاری
- بەرەنگاری بونەوە و چارەسەرکردن گەندەڵی
- بەهێزکردنی رێزگرتن لە مافکانی مرۆڤ

لووتکەی دیموکراسی ماوەی سێ رۆژی خایاند کە ئەجیندای کار لە رۆژەکانی لووتکەی دیموکراسی بەم شێوەی لای خارەوە بوو:
- رێکەوتی (28/12/2021)ـ=،  رۆژی سفر (Day Zero) : چەند تەوەرێکی گرنگی لەخۆگرتبوو لەوانەش (ئازادی راگەیاندن ، رۆڵی گەنجانی سەرکردە و ژنان لە بەهێزبونی دیموکراسی، کەرتی تایبەت و رۆڵێ لە خزمەتکردن بە دیموکراسی، رۆڵی داهێنانە تەکنۆلۆژیایەکان و ئینتەرنێت لە پاڵپشتی دیموکراسی، و فشارکردن لە پیانو ئازادکردنی زیندانیانی سیاسی لە جیهان).

* رێکەوتی (9/12/2021) رۆژی یەکەم : کە تیایدا وتاری فەرمی سەرکردەکانی ووڵاتە بەشداربوەکانی  و تێروانیان بۆ بەهێزکردنی دیموکراسیان لە ووڵاتەکانیان و جیهان خستە روو لە ماوەی ئەو رۆژەدا ٤٨ سەرکردنەی وڵاتان وتاریان هەبوو لە دیاریترینی ئەو سەرۆکانە (بۆریس خۆنسۆن) سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا بوو .
* رێکەوتی (10/12/2021) رۆژی دووەم : کە کۆتا رۆژی لووتکەی دیموکراسی بوو بە هەمان شێوەی رۆژی دووەم وتاری سەرکردەی ووڵاتە بەشداربوەکانی  لە خۆ گرتبوو کە ٥١ سەرکردە وتاریان دا، لە نێویشیاندا مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە وتارێکی 3 خولەکیدا لە سەرەتای وتارەکەی جەختی کرد لەسەر ئەوەی بە ناوی عێراقەوە دووپاتی دەکاتەوە کە پابەند دەبێت  بە بنەماو بەها دیموکراسییەکان، دواتر ئاماژەی بەوە کرد عێراق لە سەرەتاکانی دیموکراسیدایە هێشتا ونەگەیشتوەتە قۆناغی ئارامی سیاسی، هەروەها ئاماژەی  بەو ئالەنگاریانە کرد کە عێراق روبەرویان بوەتەوە لەوانەش گروپە تیرۆریستییەکان، توانیویانە بەرەنگاریان ببنەوە و لەناویان ببەن بە رێکاری سەربازی و ئەخلاقی بێ ئەوەی لابدەن لە بەها دیموکراسیەکان، لەئیستاشادا گروپە چەکداریە نایاسایەکان (کە مەبەستی گروپە میلیشیاکانە) و گەندەڵی یەکێکی ترە لەو ئاڵەنگاریانەی کە روبەرویان بونەتەوە، هەروەها ئاماژەی بەوەدا کە وەڵامدەرەوەی شەقامی نارازی عیراق بون و توانیویانە هەڵبژاردنێکی بێ گەرد سازد بدەن، دواتری ئاماژەی بە ئاڵەنگارییە جیهانییەکان کرد لەوانەش هەژاری پیس بونی ژینگە و پالپشتی وجێبەجێکردنی پلانی نەشونمای بەردەوامی بە چارەسەر زانی.

جۆبایدنی سەرۆک ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا و بانگێشتکەری لووتکەی دیموکراسی  (Summit for Democracy ) لە وتارەکانی لە لووتکەکەدا ئاماژەی بە چەند خاڵێکی گرنگ کرد، لەوانە، دیموکراسی لە قۆناغێکی مەترسیدار و لە ژێر هەرەشەدایە، بەشێوەیەک دەسەڵاتە ستەمکارەکان لە هەوڵی فراوانکردنی دەسەڵات و نفوزیانن و پاساویش بۆ توندوتیژیەکانیان دەهێنەوە، ئاماژەشی بەوە کرد تەنانەت ووڵاتە دیموکراسییە چەسپاوەکان پارێزراو نین لە بەرامبەر ئاڵنگاریەکان. لە شێوەی پرسیار ئەوەی خستە روو کە ئایا رێگە دەدەین بەم خلیسکانەی ماف و دیموکراسی  بۆ دواوە بەردەوامی هەبێت بە بێ هیچ بەرپەرچ دانەوەیەک؟ یان ئەوەتا بە هەموومانە روانگەیەکمان دەبێت بۆ بەرپەرچ دانەوەی ئاڵنگاریەکان. هەر لەو روانگە وە  وتی زیرەکیە کە جارێکی تر لە پێشی ئەو رەوتە بین کە هەنگاو دەنێت بۆ پێشکەوتنی مرۆڤایەتی و ئازادییە مرۆییەکان.

ئەگەر چی  جۆبایدن لە وتارەکانی ئاماژەی بە روسیا و چین نەکرد، بەڵام چەند جارێک ناراستەوخۆ ئاماژەی پێدان کە لە بەرەی ستەمکارین. ئاماژەشی بەوەدا پێویستە ئەمەریکا و هاوپەیمانانی پیشانی جیهانی بدەن کە دیموکراسی ئامرازە بۆ کۆمەڵگایەکی زۆر باشتر لە چاو سیستەمە ستمەکاریەکان. لەگەڵ ئەوەشدا بەڵینیدا کە بەروی دنیای دەرەوەی ئەمریکادا زیاتر بە ئاگابێت. لە بەشێکی تر ئاماژەی دا کە ئەمریکا پاڵپشتی ئەو وڵاتانە دەبێت کە رێگە بە گەلەکانیان دەدەن ئازادبن و گەلەکانیان بە دەستی ئاسنین ناخنکێنن،  ئاماژەی بەوەشکرد دیموکراسی پێویستی بە خەڵکانی ئازا هەیە. هەروەها بەڵێنی دا (242) ملیۆن دۆلار تەرخان بکات بۆ پاڵپشتی ئازادی رۆژنامەگەری و هەڵبژاردنی ئازاد وکەمپەینی دژ بە گەندەڵی.

جێگەی ئاماژە بۆ کردنە لووتکەی دیموکراسی روبەروی چەندین رەخنە بویەوە چ لە ئاستی نێوخۆی ئەمەریکا بێت یان لە ئاستی نێودەوڵەتی .

دیاریترین ئەو رەخنانەش لە لایەن ستیفن واڵتی مامۆستای زانکۆی هارڤارد بوو کە پێش بەستنی لووتەکەکە  لە وتارێک کە لە (foreign affairs) بلاوبویەوە ئاماژەی بەوە داوە پرۆژەکە هەڵگری کێشە دووبارەکانی سیاسەتی دەرەی ئەمەریکایە ئەوانیش: پرۆژەکە توانای ئەوەی نیە لەپێشینەکانی (أولويات) بە رونی دیاری بکات و پابەندبێت پێیانەوە، لە کۆتایدا کۆمەڵیک ئامانجی دیار و بەبەها رابگەیەنێت و دواتر شکستبهێنێت لە بە دەستهێنانیاندا.
هەروەها ئاماژەی بەوە داوە ئەگەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریکا دەسەڵاتدارە ستمەکارەکان بە هەرەشە بۆ سەر دیموکراسی لە جیهان دەزانێت و ئامانجی وەزارەتی دەروەش بەرگرییە لە دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ ئەوا دەبێت واز بێنێت لە پاڵپشتی کردنی سەرکردە ستەمکارەکان لە (میسر و سعودیە)، و ئەو دەوڵتانەشی کە بەرەو ستمەکاری هەنگاو دەنێت وەک (تورکیا و هەنگاریا) یان ئەوانەی کە بە شێوەیەکی بەرنامە بۆ دارێژراو ئینکاری لە مافی سیاسی ملیۆنان خەڵک دەکەن وەک( ئیسرئیل و چین). بهێنێت.

لە لایەکی ترەوە تیشک خستوتە سەر ئەوەی کە ئەگەر چین لێرەدا مەبەستە، و وەک ئاڵنگاریەکی سەرەکیە کە روبەروی ووڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا بوەتەوە لەمرۆدا، ئەوا دیموکراسی رێگە هەرە باشەکە نیە بۆ روبەروبونەوەی چین. خۆ ئەگەر کێشەی ژمارە یەکیش گۆرانکاری کەش وهەوا و پەتا بێت ئەوا ئەرکی سەرەکی سیاسەتی دەرەوەی وووڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا بریتیە لە بەهێزکردنی هاریکاری لەگەڵ هەموو وڵاتان لە هەموو جۆرێک (ستەمکار بێت یان دیموکراسی) نەک دابەشکردنیان بێت بۆ دەوڵەتی باش و خراپ. خۆ ئەگەر ئەمە لەپیشینەی بایدن بێت ئەوا رەنگە  لووتکەی دیموکراسی دەرئەنجامی پێچەوانەی لێبکەوێتەوە چونکە بە مەبەستەوە ژمارەیەک دەوڵەتی گەورە و گرنگی دورخستوەتەوە لە لوتکەکە.

لە بارەی شێوازی بانگهێشتکردنی ئەو (100) ووڵاتەی کە بەشداربون لە کۆنگرەکە، رەخنە لە لووتکەکە گیرا بەوەی هەندێک دەوڵەت بانگێشتکراون دوور ونزیک پەیوەندیان بە دیموکراسییەوە نەبو، وتەبیژی کۆشکی سپی لەو بارەوە ئەوەی راگەیاند پرسی بانگهێشتەکان پەیوەندی بە جۆراوجۆری دەنگ و شێوەیە لە کاتی گفتوگۆکان. لەلایەکی تریشەوە بە پێی راپۆرتێکی دامەزراوەی کارنیگی (Carnegie Endowment for International Peace) لە بارەی وڵاتانی بانگهێشکراوە خراوەتە روو ئاماژەی بەوە کردوە کە ووڵاتە بانگهێشتکراوەکان بە پێی پۆلێنی ساڵانەی فریدۆم هاوس Freedom House بەم شێوەیەن لە ئاستی هەڵسەنگاندنی دیموکراسی ( 69 وڵات ئازادن بە تەواوەتی ، 28 وڵات نیمچە ئازادن، و 3 وڵاتیان نا ئازادن).

لە ئاستی دەرەوەش رووسیا و چینیش لە بارەی بانگێشت  نەکردنیان بۆ لووتکەی دیموکراسی نیگەران بوون، ئەمەش وای کرد کە هەردوو باڵیوزی چین و روسیا لە ووڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا  وتارێکی هاوبەش بڵاوبکەنەوە بە ناونیشانی (رێزگرتن لە مافی دیموکراسی شەعبی) لە (the National Interest) وتارکەیان بڵاوبوەتەوە، ئەویان خستە روو کە ئیدارەی بایدن بە تێفکرینی جەنگی سارد (Cold-War mentality)هەڵسوکەوت دەکات کە ئەمەش دوبارە روبەروبونەوەی ئایدۆلۆژی ئەوروژێنێتەوە و درز لە نێوان جیهان دروست  دەکات، و جیهان دابەش دەکاتەوە، روسیا و چینیش دژی ئەم هەنگاوەن، هەرەها ئاماژەی بەوە کردوە  ئەم ئاراستەیە پێچەوانەی پێشکەوتنە نوێەکانی جیهانی هاوبەشە، هەربۆیە مەحاڵە رێگری بکرێت لە پێکهێنانی ستراکچەرێکی جیهانی فرە سەرنتەر. هەروەها هەردوو باڵیوز تیشکیان خستوەتە سەر ئەوەی کە دەبێت وڵاتان تەرکیز لە سەر بەرێوەبردنی کاروباری خۆیان بێت بە شیوەی باش، نەک  بە کەم زانینەوە رەخنە  لەوانی تر بگرتن،هەروەها  پێویست ناکات نیگەرانی دیموکراسی رووسیا وچین بن، هەندێک حکومەت وڵاتان باشتر بیردەکاتەوە لە خۆی و لەوەی چۆن مامەڵە لە گەڵ ناوخۆی خۆی دەکات . لەلایەکی تریشەوە چین نیگەران بوو لە بانگهێشت کردنی تایوان بۆ لووتکەکە لە کاتیکدا بە بەشێک لە سەروەری خۆی دائەنیت.

چەند سەرنجێک لە بارەی لووتکەی دیموکراسی
1_ لووتکەی دیموکراسی و جوڵەکانی ئەم دوایانەی جۆبایدن ئاستی نێودەوڵەتی ئەوە پیشانی جیهان دەدات کە ئێدارەی ئەمریکا بە سەرۆکایەتی بایدن بە بەیایەخەوە لە دنیای دەرەوەی ئەمەریکا دەروانێت و دەیەوێت وەک پێشتر پاڵپشتی و هاریکاری لە نێوان هاوکارەکانی لە جیهان برەو پی بدات و ئەمریکا لە دەرەوە بە بەهێزی پیشان بدات جیهان بدات، ئەمشە پێچەوانەی سیاسەتی دەرەی سەردەمی ئیدارەی ترەمپ بوو کە هەمیشە لە وتارەکانی دەی وت (America first and only America first).
2_  سەرەرای رەخنە لە لووتکەکە، بەڵام هەنگاوێکی گرنگە لە ئاستی جیهان کە سەرلەنوێ ووڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا و وڵاتانی جیهان پرسی دیموکراسی وەک پرسێکی جیهانی هاوبەش دێننەوە بەرباس.
3_  بۆ یەکەمجارە کە هاوتای ووڵاتەکان، ریکخراوە مەدەنیەکان و گەنجانی سەرکردەو کەرتی تایبەت، دەبن بە هاوبەش وهاریکار لە یەک سەنگەردا بۆ روبەروبونەوەی ئاڵنگاریەکانی دیموکراسی، ئەمەش روداوێکی دەگمەنە لەپێشتردا  بەم شیوە فراونە نەبوە.
4_ لووتکەی دیموکراسی ئەگەر چی کۆشکی سپی وەک سەکۆیەک بۆ خستنە رووی ئاڵنگاریەکان و پیشاندانی نمونە سەرکەوتوەکان وینای کرد، بەڵام لە ناوخنیدا پەیامێکی تری هەڵگرتوە دەکرێت لە ئایندەدا ووڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا بە هاوبەشی لە گەڵ وڵاتانی تری دیموکراسی وەک هاوپەیمانێتیەکی جیهانی مامەڵەی پێوە بکەن بەرامبەر بە چین وروسیا وەک بەرەیک.
5_ سەرکەوتنی لووتکەی دیموکراسی پەیوەستە  بەو پابەندیەی کە لە ئەجیندای سەرەتای لووتکەکەدا ولە لایەن بەرپرسانی ئیدارەی ئەمریکاوە ئاماژەی پێدرا کە (ساڵی کارکردنە).
6_  بانگهێشکردنی تەنها عێراق و ئیسرائیل لە رۆژهەڵاتی ناوەراست بۆ لووتکەی دیموکراسی ئاماژەیەکە بۆ ئێران، لە لایەکی تر بایەخی ئەمریکایە بە عێراق، سەرەرای ئەوەی بە پێی پێوەری فریدۆم هاوس بێت عێراق لە خانەی ووڵاتە نائازادەکانە.
7_  لایەنی نەرێنی لووتکەکە ئەوەیە ئەگەر لووتکەی دیموکراسی پابەندبونێکی لە نێوان وڵاتان لە شێوەی پرۆتۆکۆلێک لێ نەکەوتبێتەوە ئەوا دەرئەنجامی پێچەوانەی بۆ پرسی دیموکراسی دەبێت و ئاڵەنگاری زیاتری روبەرودەکاتەوە.
8_  پاڵپشتی ئەمریکا لە رابردوودا بۆ ئەو وڵاتانەی کە سیاسەتی ستەمکاری تیایاندا بەرکار بوو، جۆرێک لە بێ متمانەی لە لایەن گەلانی  جیهان بەرامبەر بایەخی ئەمریکا بۆ دیموکراسی لێکەوتوەتەوە، کە ئەمش خۆی بۆ خۆی ئاڵەنگاریەکە بۆ پرسەکە.
9_  پاڵپشتی ئەمریکا لەرابردوودا بۆ راگەیاندن و رۆژنامە گەری سەربەخۆی و رێکخراوە مەدەنیەکان و سەرکردە گەنجەکان لەو وڵاتانەی کە سیستەمی ستەمکاری تیایاندایە، نەیتوانی گۆرانێکی کۆمەڵایەتی ئەوتو دروست بکات، کە گەشە بە دیموکراسی بدات بە پێچەوانەوە بەشێکیان لە لایەنی سیاسی و ئابووری دەستبەسەرکران بۆ بەرژەوەندی تایبەت و ئیدامەدان بە دەسەڵاتی ستەمکاری بەکارهێنران، رەنگە عێراقیش باشترین نمونەیە لەم بارەوە.