لە سەرەتاى مانگى سێ و لە ناوەڕاستى ئەم هەفتەیەدا، نرخى نەوت بەڕێژەیەکى بەرچاو دابەزینى بەخۆیەوە بینى، بەجۆرێک نرخى یەک بەمیل نەوتى خاو گەیشتە (33) دۆلار و لەماوەى تەنها یەک هەفتەدا نزیکەى (30%)ى نرخەى دابەزى.

 ئەمەش بەرزترین رێژەی دابەزین بو لەماوەی (20) ساڵی رابردودا تۆماری کردبێت، کەمترین نرخیش بو لە ساڵی (2016)ەوە تۆمار کرابێت.

ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی بڵاوی کردەوە؛ خواستی وڵاتانی جیهان لەسەر نەوت لە ساڵی (2020) بۆ کەمترین ئاست لەماوەی (10) ساڵی رابردودا دابەزیوە، ئەوەش بەهۆی پاشەکشەی چالاکیی ئابوری، بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناوە.

هۆکارى دابەزینى نرخى نەوت

محەمەد حسێن بەڕێوەبەری ناوەندی عێراقی بۆ لێکۆڵینەوە و شیکاریە سیاسیەکان، لەبارەی هۆکاری دابەزینی نرخی نەوت بۆ دیجیتاڵ میدیاى (KNN) وتی: "هۆکار و سەرچاوەی سەرەکی بریتییە لە سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، کە بووەتە هۆی کەمبوونەوەی هاتوچۆی بازرگانی، لاوازبوونی کەرتی گەشتیاری و داخستنی چەندین کارگە لە چین، کە ئەمەس بوەتە هۆی کەمبوونەوەی خواست لەسەر نەوت، لە ئێستادا بڕی ملیۆنێک و (300) هەزار تاوەکو ملیۆنێک و (300) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە لە بازاڕدا؛ زیاترە لەوەی دەفرۆشرێت و خواستی لەسەرە.

ئاماژە بەوە دەکات؛ نەگەیشتنە رێککەوتنى رێکخراوى ئۆپیک و روسیا، بەهیوای ئەوەی بەرهەمهێنان و هەناردەی نەوت بۆ بازاڕەکان کەمبکەنەوە، تاوەکو نرخى نەوت بەرزببێتەوە، هۆکارێکى تر بووە بۆ دابەزینى نرخەکە لە ئێستادا.

بەڕێوەبەری ناوەندی عێراقی بۆ لێکۆڵینەوە و شیکاریە سیاسیەکان، باس لەوە دەکات؛ کۆتایی مانگی سێ، بڕیاری کەمکردنەوەی بڕی بەرهەم کە ساڵی رابردوو بڕیاری لەسەردرا کۆتایی دێت، بەم جۆرەش هیچ رێگرییەک لەبەردەم سعودییە، روسیا، عێراق، نەیجیریا و جەزائیر و وڵاتانی ئۆپیک و بەرهەمهێنەری نەوت نامینێت بۆ خستنە بازاڕی بڕێکی زۆری نەوتی بەرهەمهێنراویان.

لەبارەى هۆکاری زیادکردنی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی بڕێکی زۆری نەوت لەلایەن ئەم وڵاتانەوە، محەمەد حسێن دەڵێت: "کە نرخی نەوت نزم بێت، داهاتی ئەو وڵاتانەش کەمدەبێتەوە، بۆیە هەوڵ دەدەن زۆرترین بڕی نەوت بفرۆشن. لەم حاڵەتەشدا، هێندەی دیکە خستنەڕووی نەوت زیاتر و داواکاری کەم دەبێت، بەم جۆرەش نرخ زیاتر دادەبەزێت".

ئەو پێیوایە؛ شکستی کۆبوونەوەکەی روسیا و ئۆپیک (ئۆپیک پڵەس) وایکرد، هەموان لە سیناریۆی دابەزاندنی نرخ بترسن، لە رێگەی خستنەڕووی زۆرترین بڕی بەرهەم لەلایەن وڵاتانەوە.

 

بەهۆى کۆرۆناوە گەشەی ئابوری جیهان لاواز بووە

لەبارەی کاریگەری بەردەوامی کۆرۆناشەوە روونیکردەوە، بەهۆی ڤایرۆسەکەوە گەشەی ئابوری جیهان لاواز بووە، کە بووەتە هۆی داخستنی چەندین کارگە و بەرزبوونەوەی بێکاریی، بەمەش خەڵک کەمترین هاتوچۆ و گەشت و جوڵە دەکەن.



کاریگەری لەسەر عێراق و هەرێم

"ئەگەر نرخی نەوت بەم نرخە نزمەی ئێستای بمینێتەوە (35) دۆلار، ئەوا داهاتی عێراق و هەرێم بۆ نزیکەی نیوە کەمدەبێتەوە، چونکە بەپێی پڕۆژە بودجەی ساڵی (2020) کە هێشتا بڵاونەکراوەتەوە، نرخى یەک بەرمیل نەوتى خاو بە (56) دۆلار خەمڵێندراوە، واتە بۆ هەر بەرمیلێک (20) دۆلار کەمترە لە خەمڵاندنەکەی بودجە، چونکە لە (93% - 95%)ى   هەموو هەناردەی عیراق و هەرێم نەوتی خاوە"، محەمەد حسێن وا دەڵێت.

 

کەمکردنەوەى گەندەڵى و رێکخستنى داهات چارەسەرە

بەڕێوەبەری ناوەندی عێراقی بۆ لێکۆڵینەوە و شیکاریە سیاسیەکان، دەربارەی رێگەچارەی هەرێمی کوردستان لە ئەگەرى دابەزینى نرخی نەوت، ئەوە دەخاتەڕوو کە چەند رێگەچارەیەک هەیە، بە نزیکەیی چارەسەرەکان هەموویان دوور مەودان و چارەسەری خێرا و کورت ماوە نییە، بەڵام بۆ پڕکردنەوەی ئەو زیانەی دابەزینی نرخی نەوت لە هەرێم و عێراقی دەدات، چارەسەر کەمکردنەوەی ئاستی گەندەڵیی، بەفیڕۆدان، کۆکردنەوەی داهاتە ناوخۆییەکان بەشێوەیەکی باشتر، رێکخستنەوەى داهاتی دەروازە سنورییەکان و نەهێشتنى دزى و گەندەڵى و بنەبڕکردنى قاچاخچێتیە.

ئاماژە بەوە دەکات، لەئێستادا بندیوارەکان، کۆمپانیا ئەمنییە زۆر و ناپێویستەکان کە کێڵگە نەوتییەکان دەپارێزێت رێژەیان زۆرە، لە کاتیکدا خۆمان نزیکەی (200) هەزار پێشمەرگە، ئاسایش، پۆلیس و هێزی ئەمنیی دیکەمان هەیە.

محەمەد حسێن بەڕێوەبەری ناوەندی عێراقی بۆ لێکۆڵینەوە و شیکاریە سیاسیەکان رایدەگەیەنێت، لە حاڵەتی بەردەوام دابەزینی نرخی نەوتدا، سەرهەڵدانەوەی کێشەی پێنەدان و کەمکردنەوەی موچە یەکێکە لە ئەگەرە کراوەکان، چونکە لە (40%)ى داهاتی هەرێم لە سەربەخۆ فرۆشتنی نەوتەوە دێت، پارەی بەغداش هەر لەسەر پارەی فرۆشراوی نەوتی عێراقە، کە حکومەتی عێراق پارەی نەما، هەرێمیش بڕێکی زۆری داهاتەکەی لەدەستدەدات.

هیچ گۆڕانکاریەک بە ئاڕاستەى کەمکردنەوەى موچە روونادات

لە راگەیەندراوێکدا رۆژى سێ شەممە (10/3/2020)، لیژنەى دارایى پەرلەمانى عێڕاق لەبارەى دابەزینى نرخى نەوت ئەوەى خستەڕوو، پەرلەمان و حکومەتى عێراق بەردەوامن لە دۆزینەوەى رێگە چارە بۆ راگرتنى هاوسەنگى داهات و خەرجى و ئابورى عێراق، دڵنیاییشیدا لەوەى، کە موچەى فەرمانبەران و خانەنشینان جێگیر دەبێت و هیچ گۆڕانکاریەک بە ئاڕاستەى کەمکردنەوەى موچە روونادات.

بەپێی زانیاریی شارەزایان، ئابوری چین چوار پلە و نیو دابەزیوە، کە ئەمەش گەورەترین پاشەکشەی ئابوری ئەو وڵاتەیە لە ماوەی (30) ساڵی رابردوودا.

شارەزایەکى بوارى نەوت رایدەگەیەنێت، دوای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە چین، کە دووەم زلهێزی ئابوریی جیهان و یەکەم بەکاربەری نەوتە لە جیهاندا، دووچاری قەیرانێکی ئابوری زۆر گەورە بووەتەوە.

 

بڵاوبونەوەى کۆرۆنا ئاڵوگۆڕى بازرگانى کەمکردوەتەوە

بەرزان هەورامی ئەندامی خولی دووەمی پەرلەمانى کوردستان و شارەزای بواری نەوت بە دیجیتاڵ میدیاى (KNN)ى راگەیاند، بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە لە نزیکەی نیوەی جیهاندا، بووەتە هۆی کەمبوونەوەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و زیانێکی زۆری بە ئابوری جیهان و گەشتی فڕۆکەوانی و نەوت داوە.

لە (10.1%)ى ئابورى جیهان پشت بە داهاتی کەرتی گەشتیاری دەبەستێت، کە لە (10%)ى هەلی کار دەڕەخسێنێت.

 

سیستمی ئابوری جیهان تووشی پاشەکشە و خاوبوونەوە بووە

ئەو شارەزایەى بوارى نەوت ئەوە دەخاتەڕوو، چین لە ماوەی مانگێکدا چوار ملیۆن هەلی کاری لەدەستداوە، کە ئەمەش کاریگەری زۆر نەرێنیی دەبێت لەسەر ئابوری جیهان، چونکە کەمبوونەوەی بەرهەمهێنان لە وڵاتی بەرهەمهێندا، کاریگەری لەسەر وڵاتانی بەکاربەر هەیە، ئەم دۆخە وایکردووە، سیستمی ئابوری جیهان تووشی پاشەکشە و خاوبوونەوە ببێت.

راشیگەیاند، کارگە گەورەکانی چین کە یەکەم وڵاتی بەکاربەری نەوتە پەکیان کەوتووە، ئەمەش بووەتە هۆی کەم بەکارهێنانی نەوت و خواست لەسەری و لە ئێستاشدا خستنەڕووی نەوت زۆرترە لەوەی ئابوری جیهان پێویستی پێیەتی و ئەمەش راستەخۆ نرخی نەوت دەهێنێتە خوارەوە.

بەپێى لێکدانەوەى شارەزایان، نزمبونەوەى نرخى نەوت تاوەکو سێ مانگى داهاتوو بەردەوام دەبێت و دواتر دەگەڕێتەوە ئاستی ئاسایی خۆی.

بەرزان هەورامى، لەبارەى کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت لەسەر ئابوری عێراق و هەرێم دەڵێت: "سەرو سەدا نەوەدی داهاتی عێراق و هەرێم پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، کاتێکیش نرخی نەوت بەم جۆرە دادەبەزێت، بێگومان کاریگەری لەسەر ئابوری و داهاتی عێراق و هەرێم دەبێت و جۆرێک لە قەیرانی ئابوری لە هەرێمی کوردستان و عێراق دروستدەبێت".

دوای ئەوەی گفتوگۆکانی ڤییەنا لەنێوان روسیا و ئۆپیک شکستی هێنا بۆ کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت، بەتایبەت رووسیا وەک بەرهەمهێنەرێکی گەورەی نەوت پابەند نەبوو بە رێککەوتنەکەوە، ئەمەش وایکرد نرخی نەوت دابەزینى زیاتر تۆمار بکات و هاوسەنگی لەنێوان خواست و خستنەڕووی نەوتدا نەمێنێت و کاریگەرى لەسەر دابەزینى نرخى نەوت دروست بکات.

چارەسەر؛

 بەرزان هەورامى باس لەوە دەکات، کە هیچ چارەسەرێک لەبەردەم حکومەتی هەرێمدا نییە و بەپێی دەستور بەشێکە لە عێراق، بۆیە عێراق هەر پابەندییەکی هەبێت بە بڕیارەکانی ئۆپیک و دەرەوەی ئۆپیکەوە، پشکیش بەر هەرێمی کوردستان دەکەوێت. ئەوەش دەکەوێتە سەر دانوستانەکانی نێوان هەرێم و بەغدا، ئایا هەرێم دەبورێت لە کەمکردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت یان چۆن مامەڵە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق دەکات لەم بابەتەدا.

 

دۆخەکە کاتییە و سێ مانگی داهاتوو چارەسەر دەبێت

ئەو شارەزایەى بوارى نەوت پێیوایە، دۆخەکە کاتییە و ئەگەر هەیە لە سێ مانگی داهاتوودا چارەسەر ببێت و بەرەو باشتر بچێت.

ئەوە دەخاتەڕوو؛ کە لە ئێستادا هیچ چارەسەرێک لەبەردەم وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوتدا نیە، جگە لە کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت، تا ئەو کاتەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی وەک خۆی لێدێتەوە ئەم قەیرانە چارەسەر دەبێت.

 

سعودیە سیاسەتی ترەمپ جێبەجێ دەکات

هاوکات هەمزە جەواهیرى پسپۆڕ و شارەزاى بوارى نەوت و ئەندامى کۆمەڵەى ئابوریناسانى عێراق بۆ دیجیتاڵ میدیاى (KNN) وتى: "بنەڕەتی کێشەکە بەهۆی رەفتاری خراپی سعودیەوەیە، روسیا لە سەرەتادا دژی کەمکردنەوەی بەرهەمنێنانی نەوت بوو ئەوەش بۆ جێگیرکردنی نرخی نەوت لە (50 – 55) دۆلار، ئێستا سعودیە سیاسەتی ترەمپ جێبەجێدەکات بۆ کەمکردنەوەی نرخ و زیادکردنی رێژەی بەرهەمهێنان بۆ سێ ملیۆن بەرمیلی رۆژانە، کە ئەمەش بووە هۆی ئەوەی نرخی نەوت بگاتە (30) دۆلار، کە ئەمەش دەبێتە هۆى گەشەکردنى (نەوتی بەردی) و سەرکەوتنی بەسەر نەوتی ئاسایی، بۆ ئەوەی نەوتی بەردی کە لە ئەمریکا هەیە ململانێی نەوتی ئاسایی بکات".

راشیگەیاند، گەندەڵی لە هەموو شوێنێک بوونى هەیە، بۆیە ئەگەر نرخی نەوتیش ئاسایی بێتەوە، کێشە بنەڕەتیەکە چارەسەر ناکرێت کە گەندەڵیە نەک دابەزینی نرخی نەوت.

1374 جار خوێندراوەتەوە