بەشی دوەم :-
کاریگەری خۆپیشاندانەکانی بەغداو پارێزگاکانی خواروی عێراق لەسەر

١/  ناوچەکانی عەرەبی سوننەنشین
ناڕەزایەتی لە ناوچەکانی عەرەبی سوننەنشین بە گشتی لە دژی دەسەڵاتدارانی شیعە لە عێراقی نوێ، دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای گۆڕانکارییەکانی بەهاری (2003)، چونکە عەرەبی سوننە هەرلە بنەڕەتدا بە توندی لە دژی گۆڕانکاری و روخاندنی بەعسیەکان بون، شەڕی تیرۆر و شەڕی تایەفی و زیانەکانی گیانی، سیاسی، ئابوری، کۆمەڵایەتی، ئەو شەڕانە، ناڕەزایەتیەکانی ناوچەکانی عەرەبی سوننەیان زۆر زیاتر کرد.

سەرەڕای جیاوازى مەزهەبی، شەڕ و ململانێی نێوان عەرەبی سوننە و شیعەکان زۆر توند بو، هەم بەهۆی پشتگیری شیعەکانی عێراق لە پرۆسەی گۆڕانکاریی عێراق و روخاندنی رژێمی بەعس، هەم بەهۆی ئەوەی عەرەبی سوننە دەسەڵاتی حوکمڕانیان لەدەستدا لە عێراق، و دەسەڵاتی حوکمڕانی عێراق کەوتە دەستی شیعەکان.
بەڵام لەگەڵ هەمو ئەم جیاوازیانەشدا، رایەڵە و خاڵی هاوبەش لە نێوان شیعە و سوننەدا زۆرە:

١/  لە روی جوگرافیەوە .... هێڵێکی هاوبەش و درێژ هەیە لە نێوان شیعە و سوننە، و لە هەندێ ناوچەش شیعە و سوننە بەیەکەوە دەژین لەگەڵ پێکهاتەکانی تری عێراق.

٢/  لە روی نەتەوەیشەوە، زۆربەی هەرەزۆری شیعە لە عێراق عەرەبن، و زۆرینەی سوننەکانی عێراقیش هەر عەرەبن، تەنانەت قەبیلە و عەشیرەتی هاوبەشیشیان هەیە.

٣/ لە روی کۆمەڵایەتیەوە، سوننە و شیعەکانی عێراق پەیوەندیەکی دور و درێژی کۆمەڵایەتیان هەیە، بەهۆی ژن و ژن خوازی.

٤/  لەروی مێژوی حیزبی و سیاسیەوە، چەند نەوەیەک لە شیعە و عەرەبی سوننە کاری حیزبی و سیاسی هاوبەشیان بەیەکەوە کردوە، لە چوارچێوەی بەشێک لە حیزبە عێراقیەکانی وەک حیزبی شیوعی و حیزبی بەعس.

٥/ جگە لە هەمو ئەمانە، شانزە ساڵە جەماوەری شیعە و سوننە و پێکهاتەکانی تری عێراق، بە دەستی حوکمڕانێکی گەندەڵەوە دەناڵێنن، و بەهۆی ئەو دەسەڵاتەوە دانیشتوانی عێراق زوڵم و ناهەقی و بێدادیان لەگەڵدا دەکرێ.

دیارە عەرەبی سوننە ئەمڕۆ لەبارودۆخێکی زۆر سەخت و زەحمەتدا دەژین، بەهۆی شەڕی تایەفی و تیرۆرەوە، ئەنجام لە روی سیاسیەوە تێک شکاون، ناوچەکەیان و ژێرخانی ناوچەکەیان وێران بو، باری مەعنەوی و دەرونیشیان روخاوە، و پەیوەندی کۆمەڵایەتیان تاڕادەیەک کزو لاواز بوە، بۆیە لەبەر ئەو فاکتەرانەی سەرەوە، ئەو دۆخەی ئەمڕۆی بەغدا و پارێزگاکانی خواروی عێراق، درەنگ و زو کاریگەری دەبێت لەسەر ناوچەکانی سوننەنشین.

٢/  کاریگەری خۆپیشاندانەکان لەسەر ناوچە کێشە لەسەرەکان.
پێکهاتەکانی ئەم ناوچەیە (پارێزگاکانی کەرکوک، نەینەوا، دیالە، سەڵاحەددین)، لە ئێستادا جیاوازی زۆریان لە نێواندایە، بەهۆی کاریگەری دەرەکی، و شێوازی بەڕێوەبردنی ئەو ناوچەیە لە سەد ساڵی رابردودا.

سیاسەتی قڕکردن و پاکتاوی رەگەزی و شەڕی نەتەوەیی و تایەفی و تیرۆر، ململانێکانی توندتر کرد

سیاسەتی قڕکردن و پاکتاوی رەگەزی و لێکەوتەکانی لەو ناوچانە لە دژی مرۆڤی کوردو تورکمان و کلدو ئاشوری لە رابردوی دورو نزیکدا، و کاریگەریەکانی شەڕی نەتەوەیی و تایەفی و شەڕی تیرۆر، شەڕ و ململانێی توندتر کرد لە نێوان پێکهاتەکانی ئەو ناوچانە، ئەمیش ئەوەندەی تر لایەن و پێکهاتەکانی بێ بڕواو بێ متمانە کرد بە یەکتر.

لە (16) ساڵی رابردودا، دو شێوە زوڵم هەبوە لەو ناوچانە؛

یەکەمیان: هاوشێوەی هەمو عێراقیەکان زوڵم و ناڕەوایی و بێدادیان لەگەڵدا کراوە، لە روی خزمەتگوزاری، ئاوەدانکردنەوە، بوژانەوە، ........
دوەمیشیان: خۆدزینەوەی دەسەڵاتدارانی عێراق بو، لەچارەسەر کردنی کێشەکانی ئەو ناوچانە، کە دەستوری عێراق رێوشوێنی چارەسەرکردنی بۆ کێشاوە، لە سەروی هەموشیانەوە مادەی (140)ی دەستوری عێراق.

بۆیە لە راستیدا خەڵکی ئەو ناوچەیە دو جار نیگەرانن لە دەسەڵات، جارێکیان؛ لەبەر بێبەشکردنیان لە مافە سروشتی و یاسایەکانیان، و جارێکشیان بەهۆی خۆ دزینەوەی حکومەتی فیدراڵی لە چارەسەرکردنی کێشەکانیان.

بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە، ئەوەیە؛ دانیشتوانی هەر یەکێک لەو پارێزگایانە، لەبەر کارەسات و بەسەرهاتەکانی رابردوی خۆیان، بەهۆی شەڕی تایەفی، شەڕی تیرۆر و داعش، و شەڕ و ململانێی نەتەوەیی، بڕوا و متمانەیان بە یەکتر و بە هێزو لایەنەکان و گۆڕانکاری نەماوە تا رادەیەکی زۆر، بۆیە گواستنەوەی ئەو جوڵانەوە سیاسیە (خۆپیشاندانەکان)، بۆ ئەو ناوچانە لە ئێستادا، کارێکی ئاسان نیە، بڕوا ناکەم دانیشتوانی ئەو ناوچانە، بەھەمو پێکھاتەکانیەوە بە یەکگرتویی بە دەنگیەوە بچن و پێشوازی لێبکەن.

٣/  کاریگەری خۆپیشاندانەکان لەسەر هەرێمی کوردستان.
بە پێی دەستوری عێراق، هەرێمی کوردستان بەشێکە لە عێراق، لە روی سیاسی و ئابوری و دارایی و رۆشنبیری و ئەمنیەوە بەستراوە بە عێراقەوە، بۆیە هەر روداو و دۆخێکی نوێی سیاسی، ئابوری و دارایی، رۆشنبیری و ئەمنی لە بەغدا و ناوچەکانی تری عێراق، کەم و زۆر، درەنگ و زو، راستەوخۆ کاریگەری دەبێت بۆ سەر هەرێمی کوردستان.

دیموکراسیەت کورت کراوەتەوە لە هەڵبژاردنە گشتیەکان، ئەویش سەرلەبەری ساختەو تەزویرە

ئەو هۆکارانەی بون بە بیانو ( بابەتی و خۆیی)، بۆ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان لە بەغدا و پارێزگاکانی خواروی عێراق، ئایا ئەوھۆکار و بیانوانە لە هەرێمی کوردستاندا هەیە؟

بێگومان بەڵێ؛ گەندەڵی هەمەلایەنە سەرجەم جومگەکانی هەرێمی کوردستانی گرتوەتەوە، نەبونی سەروەری یاسا، نەبونی دامەزراوەی نیشتمانی، گەر بونیشی هەبێت کاری پێ ناکرێت، دیموکراسیەت کورت کراوەتەوە لە هەڵبژاردنە گشتیەکان، ئەویش سەرلەبەری ساختەو تەزویرە،....، ناحەقی و بێدادی، نەبونی و هەژاری و بێکاری کەم نیە لە هەرێم. بۆیە لە هەرێمی کوردستانیش ناڕەزایەتی زۆرە، چاکترین بەڵگەش بایکۆتکردنی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە لە (2018/5/12) و هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان لە (2018/9/30) ، کە بەشداریکردن لە هەردو هەڵبژاردنەکاندا، کەمتر بو لە (30%) دەنگدەرانی هەرێم، لەبەر ئەوە زەمینەی دەربڕینی ناڕەزایەتیەکان لە هەرێمی کوردستانیش زۆرە.

لێرەدا ئەوەی جێگای ھەڕەشە و مەترسیە لە سەر پرسی کورد بەگشتی، ئەوەیە، بابەتی گەندەڵی بە شێوە گشتیەکەی ھەمیشە ھۆکاری سەرەکی بوە بۆ دروستبونی دوبەرەکی و لێکترازانی کۆمەڵگا، چونکە دەبێتە ھۆی دروستبونی زوڵم و بێدادی و جیاوازی زۆر لە ژیان و گوزەرانی کۆمەڵ بەگشتی.

پرسی نیشتمانی و نەتەوەیی تا ئەو شوێنە پیرۆزە، کە ژیان و گوزەران و کەرامەتی مرۆڤی تێدا پارێزراو بێت

جیاوازیەکانی دۆخی هەرێمی کوردستان لەگەڵ بەغدا لە ئێستادا، ئەوەیە هەرێمی کوردستان، پرسەکەی وەک قەوارەیەکی سیاسی لە چوارچێوەی عێراقدا بێ کێشە نیە، بگرە مەترسیشی لەسەرە. داواکاریەکان بۆ گەڕاندنەوەى سیستمی سەرۆکایەتی و حوکمڕانی مەرکەزی، هەرگیز لەگەڵ عێراقێک ناگونجێت، بەم پێکهاتە جیاواز و زۆر ئاڵۆزەی عێراق، کە بێگومان ئەویش هەڕەشە و مەترسیەکی ترە لە سەر هەرێمی کوردستان، هەر بەم پێیە، و بەعەقلیەتی حوکمڕانی (16) ساڵەی رابردو بێت، سیستمی دیموکراسی و فیدراڵیش لە عێراق کە لە دەستوردا هاتوە کۆتایی دێت.

ئەزمونی (16) ساڵەی حوکمڕانی لە عێراق، ئەوەی سەلماندوە، کە پرسی نیشتمانی و نەتەوەیی هەڕەشەی زۆری لەسەرە، و پاراستنی ئەم قەوارە سیاسیەش بەرپرسیاریەتی هەموانە، بەڵام دەبێت دەسەڵاتدارانی هەرێم ئەوەش بزانن، کە پرسی نیشتمانی و نەتەوەیی تا ئەو شوێنە پیرۆزە، کە ژیان و گوزەران و کەرامەتی مرۆڤی تێدا پارێزراو بێت.
1376 جار خوێندراوەتەوە