بەشی سێیەم

سەردەمی ئێستا بە سەردەمی دیموکراسی دەناسرێت، یان لانیکەم وا دەردەکەوێت کە سەردەم و قۆناغی مێژویی دیموکراسییە. ئەگەر بەراوردی ئێستای سیستمە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی دونیا بە ٥٠ ساڵ پێش ئێستا بکەین، دەبینین ژمارەیان بەردەوام لە هەڵکشاندایە. ئەمڕۆ سیستمە سیاسییەکانی دونیا، چەندیش لە یەکدی جیاواز بن، بەڵام خۆیان بە دیموکراسی پێناسە دەکەن، واتە دەیانەوێت دیموکراسییەت وەک ئامرازێک بۆ ڕەوایەتیدان بە ژیانی سیاسی نوێ بەکاربهێنن. ئەگەر نوێبونەوە، نوێکردنەوەی سیستم و چەسپاندنی یاسا بنەمایەکی دیموکراسیانەی هەبێت دەبێتە هەنگاوێکی باش، بەڵام ڕونە کارەکە هەمیشە بەمجۆرە نییە. لە یۆنانی کۆنەوە بۆ ئێستا، بەشێکی گرنگ لە بیرمەندانی فیکری سیاسی، ڕەخنەیان ئاراستەی تیۆرەی دیموکراسی و مومارەسەی دیموکراسییەت کردوە. راستە ئەمڕۆ ژمارەیەکی گەورەی وڵاتان دیموکراسین، بەڵام مێژوی دامەزراوە سیاسییەکانیان ئەوەمان بۆ دەردەخات، کە تا چەند هەنگاو و ڕێوشوێنە دیموکراسییەکانیان فشەڵ و لەرزۆکن. مێژوی ئەوروپای سەدەی بیست پێیگوتین، کە دیموکراسییەت فۆرمێکی حوکمڕانی قورسە، چ لە سەرەتا و هاتنیدا، چ لە بونیادنان و داڕشتنەوەیدا، بەجۆرێک فاشیزم، نازیزم و ستالینیزم، خەریک بو ئەم فۆرمی حوکمڕانییە لە ڕیشەوە دەربهێنن. دیموکراسییەت لە منداڵدانی ململانێ کۆمەڵایەتییەکانەوە هاتوەتەدەر و زۆرجاریش لە ناو ئەو ململانێیانەدا خودی دیموکراسیەت خۆی بوەتە قوربانی.

مێژوی عیراق، مێژوی ململانێی نادیموکراسییانەیە، مێژوی خوێن و شمشێر و برینە. دوای پرۆسەی ئازادیش، نە نوخبەی سیاسی، نە هێزە سیاسییەکان، توانای تێپەڕاندنی ئەم بۆنی خوێن و مێژوی برینەیان پێشاننەدا، بۆیە تا ئێستا عیراق گیرۆدەی برینەکانی ڕابردویەتی و لە بازنەی ئەو مێژوەدا دەخولێتەوە.

ئەزمونی عیراقی دوای بەعس، ئەزمونی تەوافوقییە، بەبێ بونی هۆشیاری دیموکراسی، ئەزمونێکە لە ڕوی تیۆرییەوە لەسەر بنەمای رێزگرتن و بەیەکەوە ژیان دامەزراوە، بەڵام نەک ڕێز لەو جیاوازییانە نەگیراوە، بەڵکو هەوڵ بۆ پشتگوێخستنی ئەو میکانیزم و بنەما سیاسی و کولتورییانەش دراوە، کە سەرزەمینی بەیەکەوە ژیان پێویستی پێیەتی. دیموکراسییەتی تەوافوقی، بریتی نییە لە تیۆرەیەکی ڕوت و فڕێدانی دروشم، بەڵکو دەبێ لە واقیعی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا پراکتیزە بکرێت. نوخبەیەک کە نەتوانێ دیموکراسییانە بیربکاتەوە، هێزە سیاسییەکانیش ناتوانن هێزی دیموکرات بن، بۆیە نە نوخبەکە و نە هێزە سیاسییەکانیش ئومێدی بیناکردنی کۆمەڵگەی دیموکراسییان لەسەر بینا ناکرێت. سیاسییەک نەتوانێ دیموکراتخواز بێت، ناشتوانێ لەگەڵ تەوافوقدا بە ئارامی بژیت. نوخبەی سیاسی عیراق و هێزە سیاسییەکانی بە هەرێمی کوردستانیشەوە، بەو مەرجە دیموکراسییەت و دیموکراسییەتی تەوافوقییان قبوڵە، کە بۆ ئەبەد هەر خۆیان دەسەڵاتدار و بڕیار بە دەست بن، خۆیان مەرجەع و ناوەند و سەنتەری یەکەم و دوا بڕیار بن. واتە پێشمەرجی کۆی نوخبە و هێزە سیاسییە دەسەڵاتدارەکانی عیراق بۆ دیموکراسییەتی تەوافوقی، لە ڕوی پراکتیکییەوە سەپاندنی هەژمونی نەتەوەیەک بەسەر نەتەوەیەکی تر، تائیفەیەک بەسەر تائیفەیەکی تر، ئایدیۆلۆژیا و ستراتیژێکە بەسەر ڕوانین و دونیابینییەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی دیکەدا.

مەرج نییە ئەوەی لە سویسرا و کەنەدا و بەلجیکا و زۆر دەوڵەتی دیکەی دونیادا سەرکەوتنی بە دەستهێناوە، لێرەش بە هەمان ئەندازە سەرکەوتو بێت. دیموکراسییەتی تەوافوقی بەرهەمی داننان بە فرەیی کۆمەڵگەیە، هەندێجاریش رێگەچارەیەکە بۆ تێپەڕاندنی قەیرانێکی سیاسی، تا هەمو تواناکان بەیەکەوە، نیشتیمان و دامەزراوە دەستورییەکانی نیشتیمان لە مەترسی بپارێزن، هەر وەک ئەوەی لە گەرمەی قەیرانی (سکانداڵی واتەرگێت) لە ئەمریکا پێشنیارکرا.
عیراق، کۆمەڵگەیەکی فرەییە، بە هۆی ئەوەی هیچ دەسەڵاتێکیش هێزی لە ڕیشەهەڵکێشانی ئەم فرەییەی نابێت، بۆیە دەبێت مامەڵەی دروست و هاوچەرخانەی لەگەڵدا بکرێت. لە کۆمەڵگەی فرەییدا، خودی پێکهاتە و سروشتی کۆمەڵگەکە خۆی قەیرانێکە، چارەسەرکردنی قەیرانێکی وەهاش پێویستی بە دۆزینەوەی دەرچەیەکی دیموکراسییانە هەیە بۆ بەیەکەوە ژیان، ئیدی ئەو چارەسەرە لە ژێر ناونیشانی دیموکراسییەتی تەوافوقی، یان فیدراسیۆنی فراوان، یان هەر ناونیشانێکی دیکەدا بێت بایەخێکی ئەوتۆی نابێت، بەڵکو گرنگ خودی چارەسەرە دیموکراسییەکەیە. کێشەی عیراق ئەوەیە، بە هۆی فرەییبونی کۆمەڵگەکەیەوە، دەشێ دیموکراسییەتی تەوافوقی هەنگاوێک بێت بەرەو باشتر و خێراتر چارەسەرکردنی قەیرانە مێژوییەکانی، بەڵام گرفتە بونیادییەکە لێرەوە دەست پێدەکات، نوخبەی سیاسی و هێزە سیاسییەکانی ئەم وڵاتە، نە دەتوانن دیموکراسی بن، نە دەتوانن بە تەوافوق بەیەکەوە بژین. نزیک بە دو دەیەی دەسەڵات لە بەغدا، ئەگەرچی هێزی لە تەوافوقەوە وەرگرتوە، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع، بە پلەی ئیمتیاز دەسەڵاتێکی نادیموکرات و ناتەوافوقی بوە. دەسەڵاتێک بوە، ئەگەر قاچەکانی لە ناو تیۆرەی تەوافوقیشدا بوبێ، سەری لە ناو ستەمکاری زۆرینەی تائیفیدا نغرۆ بوە.

مۆدێلی دیموکراسییەتی تەوافوقی لە عیراقدا، مۆدێلێکی تایبەت بەخۆیەتی. مۆدێلێک نییە لە مێژوی سیاسی و ئەزمونی دەوڵەتان و گەلانی دیکەوە وەرگیرابێت. مۆدێلێکە دەشێ بە مۆدێلی دیموکراسییەتی تەوافوقی شکستخواردوی وڵاتانی وەک لوبنان و قوبروسی بەر لە دو کەرتبون بەراورد بکرێت. لوبنان وڵاتێکی فرەییە، بۆ چارەسەرکردنی فرەییەکەی جومگەکانی دەسەڵات و سەرۆکایەتییەکانی وڵاتیان بەسەر پێکهاتە ئایینی و تائیفییە جیاوازەکاندا دابەش کردوە، بەڵام تا ئێستایشی لەگەڵدا بێت، تەوافوق، نەک نەبوە هۆی تێپەڕاندنی گرفتەکانی، بەڵکو کردویەتی بە وڵاتێکی پڕ لە قەیرانی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابوری قورس. قوبروس دوای ڕزگاربونی لە ژێر سێبەری تاجی کۆلۆنیالیزمی بریتانیا، لەسەر بنەمای تەوافوق، بەڕێوەبردنی وڵات لە نێوان هەر دو پێکهاتە نەتەوەییە سەرەکییەکە، یۆنانی و تورک، داڕێژرا، بەڵام سەرەنجامی تەوافوق بەرەو دو کەرتبون و دابەشبونی وڵاتەکە هەنگاوی نا. وەک چۆن هۆکاری تەواوی شکستی دیموکراسییەتی تەوافوقی لە لوبنان و قوبروس، بە تەنها بریتی نییە لە دیوی ناوەوەی کۆمەڵگەی فرەیی ئەو وڵاتانە و نادیموکراسیبونی نوخبەی سیاسی، بەڵکو هۆکارگەلێکی دیکەیش هەبون کە لە دەرەوەی سنورەکانی ئەو وڵاتانەوە وەک بەشێک لە شکست پێهێنانی پرسە دیموکراسییەکە ڕۆڵی بینیوە، بەڵام ڕۆڵی دەرەوەی سنورەکان، بەبێ کۆمەکی ناوەوە، ڕۆڵێکی بێکاریگەر و تەواو بێهێز دەبو. ئەوە ناوەوەیە، نوخبەی سیاسی و هێزە سیاسییەکانی ناوەوەی وڵاتن ناتوانن دیموکرات بن، بە تەوافوق و بەیەکەوە بژین.

لە عیراقیشدا هەمان ئەو گرفتانە بونیان هەیە، گرفتی ئامادەنەبونی نوخبەی سیاسی و هێزە سیاسییەکان بۆ ژیانێکی تەوافوقی، تەوافوقێک، کە مافی کۆی کەرتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی تێدا رێزلێگیراو و پارێزراو بێت. ڕاستە لە عیراق دەستورێکی تەوافوقی بونی هەیە، دەستورێک تا ڕادەیەک ماف و ئازادی بۆ تەواوی پێکهاتەکانی عیراق دابینکردوە، بەڵام کاتێک نوخبەی دەسەڵات و هێزە سیاسییە تائیفییەکان ناتوانن ئەم ماددانەی دەستور لەسەر کاغەزەوە بگوازنەوە بۆ ناو ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگەی پلوڕاڵی عیراقدا، ئیدی لێرەوە گرفتەکان رۆژ بە رۆژ زەقتر و گەورەتر دەردەکەون. لە عیراقدا تەوافوق بو بە بنەمای پێکهێنانی حکومەت و دابەشکردنی پۆستە باڵاکان، بەڵام ئەوەی کە هەرگیز دروستنەبو ژیانی بەیەکەوەیی و تەوافوقی بو. لە عیراقی تەوافوقیدا، هەموان، کۆی نوخبەی سیاسی، تەواوی هێزە سیساییەکان، تەنها بیریان لای یەک ئەجێندا و ستراتیژی دیاریکراو بو، ئەویش ستراتیژی سەپاندنی ویست و خواستی نەتەوەیەک، تائیفەیەک، گروپێک، بەسەر نەتەوە و تائیفە و گروپێکی دیکەدا بو، تایبەت ئەو تائیفە و گروپانەی نەیاری زۆرینەی سیاسی و تائیفی بون.

هەمو ئەمانە پێماندەڵێن، لە دوای کەوتنی بەعسەوە، نوخبەی سیاسی عیراق لە ڕێی چەندین کابینەی جیاوازەوە لە شکستێکەوە بەرەو شکستێکی دیکەمان دەبەن. ئەزمونی شکستی هیچ کابینەیەک، هیچ ناکۆکی و ناتەباییەکی تائیفی و نەتەوەیی، هەنگاوێکی دڵخۆشکەری بەرەو پێداچونەوە و سەرخستنی پرسی دیموکراسییەتی تەوافوقی بۆ هاوڵاتیانی عیراق لە ئایندەدا پێنەبوە. دوای شکستی دیموکراسییەتی تەوافوقی، ئێستا موقتەدا سەدر وەک لایەنی یەکەمی براوەی هەڵبژاردنی ١٠ تشرینی یەکەمی ٢٠٢١، خەریکی هەوڵدانە بەرەو کردنەوەی فۆرمێکی دیکە لە دیموکراسی، کە ناوی ناوە (زۆرینەی نیشتیمانی). پرسیار ئەوەیە ئایا پرسی گۆڕینی فۆرمی دیموکراسییەتی تەوافوقی بە دیموکراسییەتی زۆرینەی نیشتیمانی، دەتوانێ چارەسەرێک بێت بۆ ساڕێژی برینە مێژوییەکان، دەتوانێ سەرکەوتو بێت، دەتوانێ شتێکی گرنگ بە قازانجی پرسی دیموکراسی و سەقامگیری ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە عیراق بگۆڕێت. بێگومان دەبێ بە گومانێکی زۆر و بە پارێزەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو دروشم و چەمکانە بکرێت، کە سەدر ڕۆژانە فڕێیاندەداتە ناو گۆڕەپانی سیاسی عیراقییەوە.

سەدر، داوای دیموکراسییەتی زۆرینەی نیشتیمانی دەکات، بەڵام تەواو ڕون نییە مەبەستی لەو فۆرمە لە دیموکراسییەت چییە. ئایا مەبەستی پێکهێنانی زۆرینەیەکی پەرلەمانی و پەراوێزخستنی نەیارەکانییەتی، یان گەرەکییەتی هەموان ملکەچی ویستی سیاسی و گوتاری پڕ لە ڕاڕایی سیاسی خۆی بکات. گوتاری سیاسی سەدر و سەدرییەکان جێگیرییەکی سیاسی ئەوتۆی پێوە دیار نییە تا ئومێدی نیشتیمانی لەسەر هەڵبچنرێت. ئەوەی تا ئێستا زۆر بە ڕونی گوتویەتی، ئەوەیە کە نابێ نوری مالیکی بەشێک لەو حکومەتە بێت کە ئەو، واتە سەدر پێکیدەهێنێت. سەدر جگە لە مالیکی، ڤیتۆی لەسەر هیچ سیاسییەکی دیکەی عیراقی نییە، واتە زۆرینەی نیشتیمانی لای سەدر، جگە لە دورخستنەوەی مالیکی لە بەشداری کابینەی داهاتو و وەرگرتنی هیچ پۆستێکی باڵا، هیچی دیکە نییە.

ئایا ئەوەی سەدر داوای دەکات دیموکراسییەتی زۆرینەی نیشتیمانییە، یان هەمان تەوافوقەکەی پێشترە و ناونیشانەکەی گۆڕیوە. دیموکراسییەتی زۆرینە، بەشداری زۆرینەی ڕەهای گروپە سیاسییەکان نییە لە دەسەڵات، بەڵکو پێکهێنانی حکومەتە لەلایەن زۆرینەیەکی سیاسییەوە و لە بەرامبەریشدا ئۆپۆزیسیۆنێکی بەهێز دروست دەبێت، بەڵام سەدر نە توانای کۆکردنەوەی ئەو زۆرینە پەرلەمانییەی هەیە، نە لە بەرژەوەندی ئەودا دەبێت ئۆپۆزیسیۆنێکی بەهێز و کاریگەر، خاوەن میلیشیای چەکداری پشتئەسور بە ئێران لە گۆڕەپانەکەدا وەک مەترسی لەسەر دەسەڵات و بەرژەوەندییە سیاسییەکانی بونی هەبێت. بۆیە هەوڵی زۆر دەدات تا بەشێک لە هاوپەیمانەکانی مالیکی لە هاوپەیمانێتی (چوارچێوەی هەماهەنگی) دەربهێنێت و بیانکات بە بەشێک لە هاوپەیمانێتییەکەی خۆی و حکومەتە چاوەڕوانکراوەکەی.

کێشەی کۆی نوخبەی سیاسی لە عیراق، ئەوەیە توانای بونیادنانی فۆرمێک لە ڕێکخستنی سیاسییان نییە، کە ڕۆڵی شایستە بە خۆیان بە تەواوی تائیفەکان لە ژیانی نیشتیمانیدا بدات. سەقامگیری کۆمەڵگە فرەییەکان بە تەنها لە ژێر هەڕەشەی مەسەلەی تائیفیدا نین، بەڵکو شکستی دامەزراوە نیشتیمانییەکانیشە، کە ناتوانێت ڕاستگۆیانە دان بە دابەشبونەکەدا بنێت و بەرژەوەندییە تائیفییەکان بە باشی مامەڵە بکات. واتە ئەوەی پێویستە ڕاست بکرێتەوە ڕەفتاری سیاسی نوخبەیە، نەک شتێکی دی. ئەوەی بە پلەی یەکەم لە عیراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە شکستی خواردوە، ئەو نوخبە سیاسییەیە کە تا ڕادەیەکی گەورە ڕەوایەتی مێژویی بەسەر ڕەوایەتی عەقڵانیدا زاڵ کردوە. ڕابردو بوەتە ئەو بنەما مێژویی و سیاسییەی ڕەوایەتی ئامادەبونی لە ئێستادا پێدەدات. بەبێ پێداچونەوە بەم تێگەیشتن و ئاوڕدانەوە ترسناکە بۆ ڕابردو، بەبێ جێهێشتنی ئەو مێژوە و کرانەوە بەسەر ئێستادا، بەبێ خۆ ڕزگارکردن لەو بە بارمتەگرتنەی مێژو، دەرفەتەکانی ژیان لەبەردەم دیموکراسییەت لەم وڵاتەدا رۆژ بە رۆژ بچوکتر و داخراوتر دەبن، کاتێکیش دیموکراسییەت بونی نابێت، ئیدی قسەکردن لە فۆرمەکانی دیموکراسی، تەوافوقی بێت، یان زۆرینەی نیشتیمانی، وەک ئەوە وایە هەوڵدەیت لە وشکانیدا مەلە بکەیت.