وەك چۆن هەرێمی كورستان سیستمی حوكمرانییەكەی ئەوەندە  ئاڵۆز و نادیارە و لە هیچ مۆدێلێكی حوكمڕانی دنیا ناچێت، بەهەمان شێوە ئەستەمە بتوانرێت چەشنێكی یان رێبازیكی چاكسازی كە پێشتر لەهەندێ نمونەی ولاتانی تردا پەیروەكراوە بەسەریدا پراكتیزە بكرێت، چونكە هەم سیستمە سیاسی و حوكمرانیەكەی لەوان ناچێت هەم شێواز و ئاستەنگەكانی گەندەڵیەكەشی وەك وڵاتانی تر نییە و توانا و مقاوەمەتی قەڵاچۆكردنی گەندەڵیەكەشی وەك نمونەی وڵاتانی تر نییە كە پڕۆسەی چاكسازییان بەرپاكردوە.
بەشێوەكی گشتی لەسەر ئاستی وڵاتان چەند جۆریك سیناریۆی چاكسازی پەیرەو كراوە و دواتر لە لالەیەن ستراتیژناسان لێكۆلینەوەیان لەسەركراوە و بونەتە مۆدێل، كە گرنگترینیان ئەمانەن :

1-   چاكسازی توندوتیژی:

ئەم جۆرە لە دەرەنجامی هاتنی هێزی دەرەكی و بە زەبری چەك رودەدات، وەك حاڵەتەكانی ئەڵمانیا و یابان و ئیتالیا و عێراق و هەندێ جاریش لە رێگەی شكستی سەربازی رودەدات، وەك شكستی سیستمی سەربازی ئەرژەنتین لە جەنگی فۆكلان دا.

2-   چاكسازی لە دەرەنجامی گۆڕانكاری جیهانی:

ئەم جۆرە چاكسازییە سیاسیە، لە دەرەنجامی كۆمەڵیك گۆرانكاریی و روداوی نێوەوڵەتی رودەدات، وەك كۆتایهێنانی یەكێتی سۆڤیەت و بلۆكی كۆمۆنیستی، كە سەرەتایەكی سیاسی بۆ دیاردەی دیموكراسی سەریهەڵدا، ئەوەش بوە هۆی كردنەوەی دەروازە لە بەردەم هەزاران سەرمایەگوزار بۆ پەرەپێدانی ئابوری، وەك ولاتانی رۆژهەڵاتی ئەوروپا.

3-   گەشەسەندنی پلیكانەیی لە رێگەی ماوەی كاتیی درێژخایەن:

ئەم جۆرە چاكسازییە، پێویستی بە ساڵانێكی زۆر هەیە تا بڕەخسێت، وەك ئەزمونەكانی ئەمریكا و ڕۆژئاوای ئەوروپا، كە لەدەرەنجامی پێشكەوتنی بازاڕی سەرمایەداری و فراوانبونی دەستەبەر كردنی مافی هاوڵاتیبون، چاكسازی سیاسی هاتە كایەوە.

4-سیناریۆیی چاكسازی خێرا:

ئەم جۆرە لەسەر ئەو بنەمایە چاكسازیی سیاسی دەكات، كە سەركردایەتی سیاسی هەندێ دەستپێشخەری بكات لە ئەنجامی گەیاندنی كۆمەڵێك گۆڕانكاری لەسەر ڕۆشنایی لێكدانەوەی پێشهاتە ناوخۆیی و دەرەكییەكان، لەو ڕوانگەیەوە داوا دەكات كە لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە، دەستەی میللی بۆ دانانی دەستوری نوێی پێكدەهێنرێت، بە گوێرەی دەستورە دیموكراسیەكان، ڕەخساندنی ئازادی ڕۆژنامەگەری و ئازادی بیرو بۆچون و بانگەشەی هەڵبژاردنی كێبڕكێ بۆ پەرلەمان، كە هەمو هێزە سیاسییەكان تیایدا بەشداربن بە بێ دەستخستنە ناوەوەی دەسەڵات، كە دەروازەیەكە بۆچاكسازیی سیاسی، ئەم جۆرە سیناریۆیە لە ئەنجامی پاڵنەری فشاری ناوخۆیی و دەرەكی و لەسەر بنەمای هەڵسەنگاندنی دروستكردنی بڕیارىی سیاسی رودەدات، ئەوەش لەوەوە دێت، كە ئەم شێوازە باشترە لەوەی كە راستەوخۆ یەكەكانی ناوخۆی سیستمەكە، هەستن بە چاكسازیی سیاسی.

5 - سیناریۆی چاكسازی پلەبەندیی لەسەرخۆ:

ئەم سیناریۆیە لەسەر ئەو بنەمایە چاكسازیی سیاسی دەكات، كە پێیوایە دۆخی بابەتی رێگە بە چاكسازی ریشەیی خێرا نادات، بۆیە لە بری ئەوە پێویست بە دانانی هەنگاوی چاكسازی پلە بەندی دەكات، ئەویش لەسەر بنەمای رەخساندنی بارودۆخی بابەتی، كە چاكسازی هەزم بكات، لێرەدا پەنا دەباتە بەر گۆڕینی پەرلەمان لە بواری پێكهێنان و شێوازی هەڵبژاردن و ئەركەكانی و پەیوەندی بە دەسەڵاتەكانی ترەوە،  كە دواتر ڕەنگە ئەمە بێتە هۆی ڕودانی گۆڕانكاری تر لە پێكهاتە و دامەزراوەكانی تردا، بەڵام ئەو ئاستەنگیانەی كە ڕوبەڕوی ئەو سیناریۆیە دەبێتەوە ئەوەیە كە تا چەند توانای دەركردنی بڕیاری سیاسی تەندروستی دەبێت.

6    سیناریۆی راكێشەر:

بیرۆكەی ئەم سیناریۆیە، لەسەر بنەمای دەستنیشانكردنی بڕیار دروستكەری سیاسی كار بۆ گۆڕانی ریشەیی دەكات، كە پێی وایە گۆڕانكاری لە هەندێ بواردا دەبنە هۆی ڕاكێشانی گۆڕانكاری لە بنەماكانی تردا، بەجۆرێك لەسەرەتادا لە روی شكڵەوە پەنا دەباتە بەر گۆڕانی پەرلەمان.

7- سیناریۆی چاكسازی روكەشی:

ئەم جۆرەیان لەسەر بنەمای پەنا بردن بۆ دروستكەری پڕۆژەی سیاسی، چاكسازی روكەشی دەكات، بەبێ گرنگیدان بە هێنانەدی چاكسازی كارلێكەر، بەو پێی یەی كە ئەم شێوازە بوار دەدات بە پێچوپەنای سیاسی و راكێشانی كات و دامركاندنەوەی فشارەكان، كە هەندێ لە ڕۆشنبیرەكان ڕەواج بەو سیناریۆیە دەدەن، تاوەكو ببێتە هەنگاوێك بەرەو ڕێگای چاكسازی.

سەركەوتنی ئەم سیناریۆیە دەكەوێتە سەر توانای بریاربەدەستی سیاسی، لە پێچوپەناكردنی سیاسی، لە رێگەی ریكلام و رەواج پەیداكردن بۆ ئەو چاكسازیە روكەشەی كە، كاری بۆ دەكات. 

لە راستیدا ئەم سیناریۆیە نمونەیەكی ترسناكە، چونكە دەبێتەهۆی خوڵقاندنی نا ئومێدیی ناوخۆیی لە بەدیهێنانی چاكسازیی سیاسی، كە رەنگە دواجار بگاتە ئاستی تەقینەوە.

ئەوانەی ئەماژەم پیكردن مۆدیلەكانی چاكسازی سیاسی بون بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی لە سەرئاستی جیهان كە لە ژمارەیەك وڵات پەیروكراون و بونەتە میتۆد و ئەزمونێك كە وڵاتانی تر چاویان لێكردوە و سودیان لێوەرگرتوە.
سەبارەت بە هەرێمی كوردستان كە ژینگەی حوكمڕانیەكەی و ژینگە و جۆری گەندەڵیەكەی لەوڵاتانی تر ناچێت، زەحمەتە ئەم نمونانەی بەسەردا پراكتیزە بكرێت، بەڵكو دەشێت بە شێوەی جوزئی سودیان لیوەربگیرێت.

بۆ ئەوەی لە كوردستان پەنا نەبرێتەبەر چاكسازی تەندوتیژ و لەلایەكی تر ئامارازەكانی توندوتیژیش بەدەست بەرەی ریفۆرمستەكانەوە نییە و بەدیویكی تردا زیانەكەی زۆرتر دەبێت لە قازانجەكانی وەك ئەوەی لە نممونەی وڵاتانی بەهاری عەربی بینرا، باشتر وایە كوردستان تارادەیەك چاو لە مۆدیلی میخائیل ساكاشفیلی، رابەری شۆرشی گوڵانی جۆرجیا بكرێت، كە بەبێ توندوتیژی و خوێنرشتن كۆتاییی بە گەندەڵترین سیستمی ئیداری ولاتەكەی هێنا و جەوهەری سەركەوتنەكەشی دەستگیركردنی چەند سەركردە و بەرپرسێكی  گەندەڵ بو كە لەبری ئازاد كردنیان ئەو سەروت و سامانەیان لێوەرگیرایەوە و خستیانە خەزینەی دەوڵەتەوە، كە نزیكەی (400 بۆ 500) ملیۆن دۆلاربو، دواتر دەستیان كرد بە پاكسازی لە ناو ریزەكانی پۆلیس و ئەمن و سوپاو و رێكخستنەوەی باج و گومرگ و دەرهینانیان لەژێر تاقمی مافییایی سەر بە گروپەكانی دەسەڵات.

دەكرێت لە هەرێمی كوردستان نوخبەیەكی خاوەن هێزی دەسەڵات بە هاوكاری ئۆپۆزسیۆن، هێزیكی تۆكمەی تایبەت دروستبكات و لەژیرناوی دامەزراوەی گەڕاندنەوەی سەروەت و سامانی ناشەرعی، نزیكەی پێنج هەزار كەس دەستگیر بكەن و  لە (100) هەزار دۆلار تا (100) ملیۆن دۆلاریان لێوەر بگیریتەوە  لەبری ئازاد كردنیان، خۆ لەكاتێكدا ئەگەر پارەی كاشیان بەدەستەوە نەبێت ئەوا موڵكەكانیان بفرۆشرێن و سەرمایەدار یاخود سەرمایەداری مامناوەند هانبدرێن لەریگەی پشكەوە موڵكەكانیان بكرنەوە و پاریزگاری لە سەرمایەكانیان بكرێت، بەوەش بەچەند مانگێك رەنگە (20) ملیار دۆلار بچێتە ناو خەزێنەی دارایی و تارادەیەك موچەی بێكاریشی لێبدەن تا ئەو دەمەی وردە وردە پرۆژەكانی وەبەرهێنان دەبوژێتەوە و هەلی كار زیاتر دەبێت، پاشان دەست بكرێت بە پێداچونەوە بە باج و خاڵە گومرگیەكان و هەڵاوەشاندنەوەی كۆمپانیا حیزبییەكان و بڕینی موچە نایاساییەكان و ئاكتیفكردنی سندوقی داهاتەنەوتییەكان و چاودیری پەرلەمانی لەسەری.
بۆیە ئەمە باشترین سیناریۆیە بۆچاكسازی، بەڵام ئایا ئەمە خەونە یا خەیاڵە؟