پێش ئەوەی باسی هەموارکردنەوەی دەستوری ئێستای عێراق بکەین، باشتروایە بگەڕێینەوە دواوە بۆ ساڵی (2005) و باسی چۆنییەتی نوسینەوەی ئەم دەستورە و پەسەندکردنی بکەین.
ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراقی ئەو کاتە، لە (10/5/2005) لیژنەی ئامادەکردنی رەشنوسی دەستوری لە (55) ئەندامی ئەنجومەنەکە پێکهێنا و پێکهاتەی لیژنەکە بەم جۆرە بو :
28  ئەندامی ئەنجومەن لە لیستی هاوپەیمانی عێراقی یەکگرتو
15 ئەندامی ئەنجومەن لە لیستی هاوپەیمانی کوردستانی.
8   ئەندامی ئەنجومەن لە لیستی ئەلعێراقییە.
4   ئەندامی ئەنجومەن کە سەربەخۆ بون.

هەروەها دواتر (15) ئەندامی تریش لە دەرەوەی  ئەنجومەنی نیشتیمانی بۆ لیژنەکە زیادکران،  ئەوانیش ئەو عەرەبە سوننانە بون کە بایکۆتی هەڵبژاردنەکانی  (30/1/2005) یان کردبو کە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراقی بو.

لە (15/10/2005) راپرسی لەسەر رەشنوسی دەستورەکە کراو، (15) ملیۆن دەنگدەر بەشدارییان لە راپرسییەکە کرد  و (78%)ی بەشداربوان بە بەڵێ دەنگیان بە رەشنوسی دەستورەکەدا و ئەم دەستورەی ئێستای عێراقی لێکەوتەوە.

بە گشتی رەشنوسی دەستورەکە بە دڵی عەرەبە سوننەکان نەبو، ویستیان لە ئاییندەدا دەرەچەیەك بۆ هەموارکردنەوەی دەستورەکە بدۆزنەوە و پێداگریان لەسەر دانانی ماددەیەک لە دەستورەکەدا کرد کە ماددەی (142) بو، هەرچەندە لە دەستورەکەدا ماددەی (126)یش دەربارەی هەموارکردنەوەی دەستورەکە هەبو، بەڵام هەر بەدڵی ئەوان نەبو!

با بزانین ناوەڕۆکی ماددەی (142) چیە. ئەم ماددەیە لە چوار بڕگە پێکهاتوە، یەکەم بڕگەیان ئەوەیە کە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە سەرەتای دەسبەکاربونیدا، لیژنەیەکی تایبەت لە ئەندامانی پێکبهێنێت کە نوێنەری هەمو پێکهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵگەی عێراقی تێدابێت، لەماوەیەکدا کە لە چوار مانگ تێپەڕنەکات، راسپاردەکانی سەبارەت بە هەموارکردنەوەی دەستور پێشکەش بە ئەنجومەنی نوێنەران بکات. دوەم بڕگەی ئەوەیە، هەموارە پێشنیارکراوەکان بەیەک جار بخرێنە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران و بە دەنگی زۆرینەی رەهای  ئەندامانی ئەنجومەن پەسەند بکرێن. سێهەم بڕگەی ئەوەیە دوای پەسەندکردنی لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە، لەماوەیەکدا کە لە دو مانگ تێپەڕ نەکات بخرێنە بەردەم گەلی عێراق بۆ راپرسی لەسەری. بڕگەی چوارەم ئەوەیە کە راپرسییەکە لەسەر ماددە هەموارکراوەکان بە سەرکەوتو دادەنرێت ئەگەر زۆرێنەی بەشداربونی راپرسییەکە رازامەندیان لەسەر نیشان دا بە مەرجێک دو لەسەر سێی سێ پارێزگا یان زیاتر رەتی نەکەنەوە.  

دوای دەست بەکاربونی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (16/3/2006)، بە گوێرەی ماددەی (142)،  لیژنەیەک لە (27) ئەندامی ئەنجومەن پێکهێنرا کە هەمو پێکهاتە سەرەکییەکانی عێراقی تێدا بو و دەبو لە ماوەی چوار مانگدا، لیژنەکە راسپارەدەکانی دەربارەی هەموارکردنەوەی دەستورەکە پێشکەش بە ئەنجومەنی نوێنەران بکات . لیژنەکە  لە (27/7/2007) کۆتا رەشنوسی رادەستی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کرد بۆ ئەوەی بخرێتە بەردەم ئەندامانی  ئەنجومەنی نوێنەران تاکو سەرنجەکانی خۆیانی لەسەر دەرببڕن و رادەستی لیژنەی هەموارکردنەوەکەی بکەن.
کاری لیژنەی هەموارکردنەوەکە بەم جۆرە بو: دوبارە داڕشتنەوەی بۆ (25) ماددەی دەستورەکە کردبو، گەلێک دەقی نوێ بۆ دەستورەکە زیادکردبو کە خۆی لە (65) ماددەدا دەبینییەوە،  هەموارکردنی نوێش لە (12) دەقدا کرابو. بەم جۆرە، ژمارەی ماددەکانی دەستورەکە کە (144) ماددە بو، کرابو بە (193) ماددە، واتە (49) ماددەی نوێ بۆ دەستورەکە زیادکرابو . لێرەدا هەندێک دەق و ماددەی نوێ کە لیژنەی هەموارکردنەکە بۆ دەستورەکەیان زیاد کردبو دەخەینەڕو:

لەماددەی (1)ی دەستورەکە، بڕگەیەکیان بە ناوی بڕگەی دوەم زیاد کردبو، ئەم بڕگەیە دەڵێت "نابێت نە سازش لەسەر سەروەری عێراق بکرێت و نە تەنازول لە هەربەشێکی خاک و ئاو و ئاسمانی عێراق بکرێت" . دیارە  مەبەستی ئەم بڕگەیە ئەوەیە کە کورد هەرگیز داوای جیابونەوە لە عێراقدا نەکات.

لە دەستورەکەدا ، لە لقی دوەمی بەشی یەکەمی بەندی سێهەمدا، ماددەی (64)  هەیە کە تایبەتە بە ئەنجومەنی فیدراڵ، لە هەموار کردنەکەدا ئەم ماددەیە وردکراوەتەوە و کراوە بە (19) ماددە کە دەسەڵات و ئەرک و پسپۆڕییەکان و ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی فیدراڵی دیاریکردوە و وایداناوە کە هەر پارێزگایەک لە هەرێمدا رێکخرابێت یاخود نا، دو نوێنەری لە ئەنجومەنەکەدا دەبێت بێجگە لە بەغدا کە چوار ئەندامی دەبێت، هەروەها  سەرۆککۆمار و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران،  پێنج ئەندام لەو کە سایەتییانەی کە ئەزمونیان هەیە و زامنی  نوێنەرایەتی پێکهاتەکانی دەکەن، بۆ ئەنجومەی فیدراڵییەکە دابنێن.

بە گوێرەی ئەم هەموارکردنەوەیەی ئەو کاتە، ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی فیدراڵ (43) ئەندام  دەبو کە شەش ئەندامی هی هەرێمی کوردستان دەبون، ئەگەر ئێستا بوایە بە پارێزگای هەڵەبجەوە  دەبون بە هەشت ئەندام لە کۆی (45) ئەندام. ئەمە ئەوەی دەردەخست کە هیچ تایبەتیمەندییەک بە هەرێم نەدرابو، سەرەڕای ئەوەش لە ماددەیەکی هەموارکردنەکەدا هاتوە کە بڕیاردان لە ئەنجومەنی فیدراڵ بە زۆرینەی سادەی ئەندامانی ئامادەبو دەبێت، دوای ئەوەی رێژەی یاسایی بە زۆرینەی رەهای ئەندامان بۆ دانیشتنەکە دێتەدی. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە کورد هیچ کاریگەرییەکی لەسەر بڕیاردانەکاندا نابێت و ناتوانێت بەرگری لە مافەکانی هەرێم بکات .

لە رەشنوسی هەموارکردنەکەدا هاتوە ، کە ماددەکانی (111، 112، 113، 114 و 115) لە بەندی چوارەمی بوارەکانی دەسەڵاتی فیدراڵی، لیژنەی هەموارکردنەکە لەسەریان رێکنەکەوتون و تا ئەو کاتەی داویانە بە سەرۆکی پەرلەمان گفتوگۆ لەسەریان  بەردەوام بوە. ئەم چوار ماددانەش زۆر گرنگن بۆ دەسەڵاتی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵیدا .  

ماددەی (111) دەڵێت :"نەوت و گاز موڵکی سەرجەم خەڵکی عێراقن لە هەمو هەرێم و پارێزگاکان".

ماددەی (112) دەربارەی دەسەڵاتەکانە لە بواری نەوت و غاز لە عێراقدا کە دەسەڵاتی بە هەرێمیش داوە لە بەڕێوەبردن و رەنگڕێژکردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەپێشبردنی سامانی نەوت و غاز لە عێراقدا .
ماددەی (113) دەربارەی ئەوەیە کە ئاسەوار و شوێنەوار و ژێرخانی کەلەپوری و دەستنوس و دراوکان لە تایبەتیمەندی دەسەلاتی فیدراڵین و بە هاوکاری لەگەڵ هەرێم و پارێزگاکان بەڕێوەدەبرێن.

ماددەی (114) دەربارەی دەسەلاتە هاوبەشەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکانە سەبارەت بە بەڕێوەبردن و رێکخستنی گومرگ و رێکخستن و دابەشکردنی سەرچاوە سەرەکییەکانی وزەی کارەبا و رەنگرێژکردنی سیاسەتەکانی ژینگە و گەشەپێدان و تەندروستی گشتی و فێرکردن و پەروەردەی گشتی و سامانە ئاوییەکان و رێكخستنیان.

دەقی ماددەی (115) ئەوەیە، هەر شتێک لە سنوری دەسەڵاتە تایبەتەکانی حکومەتی فیدراڵیدا ئاماژەی پێنەکرابێت، ئەوە دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانەی ناوکەونە سنوری هیچ هەرێمێکەوە. ئەگەر ناکۆکی دروستبو لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکان، ئەو پێشینە بۆ یاسای هەرێمەکەیە.

ئەگەر لەو ماددانە وردبینەوە دەبینین کە ماددەکانی  (112، 114 و 115) بۆ کورد زۆر گرنگن چونکە دەسەڵاتێکی زۆریان بۆ کورد تێدایە، هەر لەبەر ئەوەشە لایەنە عەرەبەکانی لیژنەکە، رازی نەبون بەوەی هەموار نەکرێنەوە و نەگوڕدرێن.

لە کۆتاییدا دەستورەکە وەک خۆی مایەوە هەموار نەکرایەوە، چونکە لەو کاتەدا کورد هەڵوێستی لە عیراقدا لە ئێستا بەهێزتر بو ، هەروەها بڕگەی چواری ماددەی (142) کە دەڵێت ئەگەر دو لەسەر سێی سێ پارێزگا هەموارکردنەکە رەتبکەنەوە ، ئەوا هەموارکردنەوەکە سەرناگرێت، کورد دەیتوانی سود لەو بڕگەیە وەربگرێت بۆ شکستپێهێنانی هەموارکردنەکە ئەگەر راپرسی بۆ  هەموارکرنەکە کرابایە.

هەروەها ماددەی (126) یش لە دەستوری ئێستای عێراقدا هەیە کە دەربارەی هەموارکردنی دەستورەکەیە. ئەم ماددەیە لە پێنج بڕگە پێکهاتوە، بڕگەکانی یەکەم و دوەم و سێهەم و پێنجەم باسی ئەوە دەکەن کە سەرۆککۆمار و ئەنجومەنی وەزیران پێکەوە یان پێنج یەکی ئەندامانی نوێنەران مافی پێشنیارکردنی هەموارکردنی دەستورەکەیان هەیە و هەروەها نابێت بنەما بنەڕەتییەکانی بەندی یەکەم و ماف وئازادییەکانی بەندی دوەم تا تێپەربونی دو خولی هەڵبژاردن هەموار بکرێن و هەموارکردنەکەش پێویستی بە رازیبونی دو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران و رازیبونی گەڵ لە رێگای راپرسی و پەسەندکردنی سەرۆککۆمار و بڵاوکردنەوەی لە رۆژنامەی فەرمی هەیە.  

ئەوەی زۆر گرنگە  بڕگەی چوارەمە و ئەمەش دەقەکەیەتی :
بڕگەی چوارەم: نابێت هیچ هەموارکردنێک لەو ماددانەی دەستوردا ئەنجام بدرێت کە دەبێتەهۆی کەمکردنەوەی ئەو دەسەڵاتانەی هەرێمەکان کە ناکەونە سنوری دەسەڵاتە تایبەتییەکانی حکومەتی فیدڕاڵییەوە تەنیا بە رەزامەندی دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێمی پەیوەندیدار و رەزامەندی زۆرینەی دانیشتوانی لە رێگەی راپرسی گشتیەوە .

بێگومان ئەم بڕگەیە باشترین زامنە بۆ ئەوەی ئەو دەسەڵاتانەی هەرێم کە ناکەونە سنوری دەسەڵاتە تایبەتییەکانی حکومەتی فیدڕاڵییەوە کەم بکرێنەوە چونکە دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێم و دانیشتوانی هەرگیز بەوە رازی نابن دەسەلاتەکانی هەرێم لە دەستورەکەدا کەم بکرێنەوە.     

بیگومان کورد دوای ریفراندۆمی ساڵی 2017 (هەرچەندە ریفراندۆم مافی کوردە لە کات و دۆخی گونجاودا)  و 16ی ئۆکتۆبەری 2017دا ،  لەسەدا (51)ی خاکەکەی لەدەستدا و هەڵوێستی لە عێراقدا لاواز بو و تاکو ئێستاش ئەم لاوازییەی ماوە و هەڵوێستی وەکو پێش رێفراندۆم و 16ی ئۆکتۆبەرلێنەهاتۆتەوە .

ئێستاش دوای پانزە ساڵ لە گەندەڵی بەرپرسانی حکومەت و بەهەدەردانی سامانی گشتی عێراق و رەچاوکردنی مەنسوبیەت و مەحسوبیەت و پشک پشکێنە لە دامەزراندن و دابەشکردنی پۆستەکان و قۆرغکردنیان و گەشەپێنەدانی ژێرخانی ئابوری و نەبونی پڕۆژەکانی ئاوەدانکردنەوە و نەبونی خزمەتگوزاری و داهاتی بژێوی رۆژانەی هاوڵاتیان و زیادبونی رێژەی هەژاری لە عێراقێکی دەوڵەمەند بە سامانی نەوت و گاز  و دەوڵەمەندبونی بەرپرسان لەسەر حیسابی هاوڵاتیان و جێبەجێنەکردنی دەستور و یاساشکێنییەکان ئەوانە هەمویان وایان لە خەڵکی عێراق کردن دەست بە خۆیشاندان بکەن و داوای  هەموارکردنەوەی دەستور داوای سیستەمی سەرۆکایەتی بکەن.

هەندێک  لە سەرکردەکانی شیعە دەڵێن ئەم دەستورەی ئێستا بۆ عێراق گونجاو نیە و شکستی هێناوە و دەبێ لە بنچینەدا هەمواربکرێتەوە، پێموایە لارییان نییە لە سیستەمی سەرۆکایەتی و لەسەردەمی مالیکیدا هەندێک لە فراکسیۆنە شیعەکان باشی زۆرینەی سیاسییان لە پێکهێنانی حکومەتدا دەکرد . هەروەها عەرەبە سونەکانیش، وەکو پێشتر باسکرا لەگەڵ هەموارکردنەوەی دەستورەکەن چونکە بڕوایان بە سیستەمی فیدراڵی بۆ عێراق نیە و بە پارچە پارچە بونی عێراقی دەزانن، وێڕای ئەوەی تێبینی زۆریان لەسەر ماددەکانی دەستورەکە هەیە .

لە دەستوری عێراقدا لاسەنگییەک لە دابەشبونی دەسەڵاتەکاندا لە نێوان سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆکایەتی کۆماردا هەیە و زۆرینەی دەسەڵاتەکان دراون بە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران و دەسەڵاتەکانی سەرۆککۆماریش دەسەڵاتی پڕۆتۆکۆڵین.

شیعەکان بە لێزانانە ئەوەیان کردوە کە زۆرینەی دەسەڵاتەکان بۆ سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران بێت، چونکە ئەوان زانیویانە کە زۆرینەن لە عێراقدا و زۆرینەی ئەندامانی پەرلەمان لە ئەوان دەبێت و گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانی هەر لە ئەوان دەبێت و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانیش بە گوێرەی دەستورەکە بۆ ئەوان دەبێت .

ئێستاش ئەگەر دەستورەکە هەمواربکرێتەوە ، ئەگەری ئەوە زۆرە شیعەکان داوای سیستەمی سەرۆکایەتی بکەن، چونکە لایان رونە کە لە هەڵبژارنەکاندا، زۆرینەی کورسییەکانی پەرلەمان بەدەست دەهێنن و سەرۆککۆمار هەر لە ئەوان دەبێت، واتا بۆ شیعەکان دەستور هەمواربکرێتەوە یاخود نا، هیچ لە دەسەڵاتی ئەوان لە بەڕێوەبردنی عێراقدا کەم ناکاتەوە .

دەبێت هەرێم خۆی بۆ هەمو ئەگەرەکان لە عێراقدا ئامادە بکات و بۆ هەر ئەگەرێک پلانێکی تۆکمەی دیراسەکراوی هەبێت بە ئەگەری هەموارکردنی دەستوریشەوە . یەکڕیزی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان وپشتیوانی هاوڵاتیان لە حکومەتی هەرێم بە حوکمڕانییەکی باش  و ئەنجامدانی چاکسازی و هەبونی شەفافییەت ودادپەروەری وگەشەی ئابوری و دابینکردنی خزمەتگوزاری و بژێوی ژیانی هاوڵاتیان دێتەدی. هەروەها بڕگەی چوارەمی ماددەی (126) و بڕگەی چوارەمی ماددەی (142) زامنن بۆ کەم نەکردنەوەی دەسەڵاتەکانی هەرێم لە دەستوری عێراقدا.

لە کۆتاییدا، ئەوە ماوە ئاماژەی پێبدەم کە هەموارکردنی دەستوری عێراق کاتێکی زۆری دەوێت چونکە دەبێت بۆ هەموارکردنەکە لیژنەیەک لە هەمو پێکهاتەکانی عێراق پێک بێت و لیژنەکە چەند مانگێکی دەوێت بۆ هەموارکردنەکە، ئینجا دەبێت بخرێتە بەردەم پەرلەمان بۆ رازیبون لەسەری پاشان دەبێت کۆمیسیۆنی بالای سەربەخۆی نوێ پێکبهێنرێت بۆ ئەنجامدانی راپرسی.

لەگەڵ ئەوەشدا کە هەموارکردنی دەستوری ئێستای عێراق کارێکی ئاسان نیە، بەڵام کورد دەبێت ئەگەری هەموارکردنەوەکەشی بە گرنگ وەربگرێت و خۆشی بۆ ئەگەری هەموارکردنەوەی ئامادە بکات و لەوانەیە لە ئەگەری هەموارکردنەوەی دەستورەکە ، عەرەبە سوننە و شیعەکانی عێراق رێکبکەون بۆ سەپاندنی هەموارکردنی ئەو ماددانەی دەستورەکە کە لەبەرژەوەندی خۆیان بن و لەبەرژەوەندی کورد نەبن و ماف و دەسەڵاتەکانی هەرێمیان تێێدا کەمبکەنەوە و کورد دەستی لە بنی هەمبانەکە بێتەدەرەوە. ئەگەری ئەوەش هەیە، عەرەبە سوننە و شیعەکانی عێراق کاریگەری بخەنەسەر کورد و پێکهاتەکانی تری دانیشتوانی تری کوردستان بۆ ئەوەی نەهێڵن هەرێم بتوانێت دەنگدەرانی  دو لەسەر سێی سێ پارێزگای هەرێم یان زیاتر مسۆگەر بکات بۆ رەتکردنی هەموارکردنەوەی  دەستورەکە ئەگەر هەموارکردنەوەکە لەبەرژەوەندی هەرێم نەبێت . ئەگەر ئەم دەستورە، لەم بارودۆخەی  ئێستاشدا کە عێراقی پێدا تێدەپەڕێت هەموار نەکرێت ئەوا لە داهاتودا هەر هەموار دەکرێت.

بۆ روبەڕوبونەوەی ئەم ئاڵنگارییانەی هەموارکردنەوەی دەستوری ئێستای عێراق، کورد دەبێت ناوماڵی خۆی رێک بخات و یەکڕیز بێت و بەرژەوەندی تەسکی حیزباتەوە، بەلاوەبنێ و بەرژەوەندییە باڵاکانی کوردستان بخاتە سەروی هەمو بەرژەوەندییە حیزبییەکانەوە.