دەستپێک

نەخۆشی کۆرۆناڤایرەسی ٢٠١٩کە بە کۆڤێد-١٩  coronavirus disease 2019 (COVID-19) دەناسرێت و هۆکارەکەی کۆرۆنا ڤایرەسی دووەمی نەخۆشی هەناسەدانی لەناکاوی قورسە SARS-CoV-2 Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2 . بۆ یەکەم جار لە شاری وهانی چین لە مانگی ١٢ ی ٢٠١٩ دەرکەوت ، بەشێویەکی خێرا لە جیهان بڵاو بووەوە وتاوەکو ئێستا بووتەهۆکاری مەدنی زیاتر  ٦٠٠ هەزار مرۆڤ و توشبوونی زیاتر لە ١٥ ملیۆن مرۆڤ لە هەموو جێهان. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و بەرازیل و هند لە پێشەوەی جیهانن لە زۆرترین ژمارەی توشبووەکان.

لە کاتێکدا پەتای کۆڤید-١٩ بەشێوەیەکی بەربڵاو گەشتوەتە هەموو کۆنجەکانی جیهان و کارەساتێکی مرۆیی و دارایی و دەروونی خۆلقاندووە و لەکاتێکدا هیچ پێکوتەیەک پشتراست بەردەست نییە کە پشتراست کرابێتەوەوە کە بمانپارێزێت لە توشبوون بەو نەخۆشییە وهەروەها هێچ دەرمانێکیش نییە کە چارەسەری بەرچاوی نەخۆشییەکە بکات. بۆیە لەم کاتە چارەسەر لەسەر بنچینەی بەرگری جەستە بووەتە جێی سەرنجی زاناکان. وەک زانراوە پەرچەکرداری خێرای بەرگری جەستە یەکەم هێڵی بەرگرییە بەرانبەر بە ڤایرەسی سارس-کۆڤ-٢ کە هۆکاری نەخۆشییەکەیە. بەرگرییەک کە خۆی دەبینێتەوە لە کۆی هەوکردنی ناتایبەت Innate immuneو کاریگەری خانە تایبەت و پرۆتینە تایبەتەکانی جەستە بەمەش دەکرێت ببێتە هۆکاری تێکشکاندنی شانەکانی جەستە لەو شوێنانەی کە ڤایرەسەکە لێی هاتوەتە ژوورەوە هەروەها لەسەر ئاستی کۆئەندامەکانی تریش.

یەکێک لە هەرەکاریگەرییە ترسناکەکانی دەرەنجامی بەرگری جەستە زریانی سایتۆکاینە Cytokine storm  کە بڕێکی زۆر لە سایتۆکاین و کیمۆکاینەکانە کە خانەکانی بەرگری جەستە دروستیان داکەن و دەریان دەدەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڤایرەسەکە. بەڵام تاوەکو ئێستا زانیاری زۆر کەم هەیە لەسەر میکانزمی جۆنییەتی هاندانی خانەکانی بەرگری جەستە لەلایەن ڤایرەسی سارس-کۆڤ-٢ کە دەبێتە هۆی زریانی سایتۆکاین.

زانین و ئاراستەکردنی یاریکەرە سەرەکییەکان لە ڕێڕەوی دروستکردنی ئەو زریانە وەڵامێکی بە سوودە بۆ تێگەیشتن لە چۆنییەتی  کاری بەرگری جەستە دژ بە ڤایرەسی سارس-کۆڤ-٢ بەمەش دەتوانرێت کار بکرێتە سەر ڕووگەی بەرگری جەستە کە بەقازانجی جەستەو کۆنترۆڵکردنی دەرەنجامەکانی تووشبوون بەو ڤایرەسە بشکێتەوە  (1) .
سارس-کۆڤ-٢

ڤایرەسی سارس-کۆڤ-٢ سەر بە خانەوادەی کۆرۆنا ڤایرەسەکانە و پێکهاتووە لە شریتێکی ئار ئێن ئەی تاک (2) ئەم ڤایرەسە ٨٠٪ بۆهێڵەکەی هاوشێوەی ڤایرەسی سارس-کۆڤ ە. هەروها زانراوە کە لە ڕێگەی پرۆتینێکی توێکڵی ڤایرەسەکە کە پێی دەوترێت دڕک (spike) دەنوسێت بە وەرگری خانەی ئەنجیوتێنسین کۆنڤێرتینگ ئینزایم ٢ angiotensin-converting enzyme 2 (ACE2) کە لەسەر پەردەی تورەکەخانەکانی سییەکان هەیە (3,4)

لە بەر هەبوونی ئەو وەرگرە لە سەر خانەکانی لینجە پەردەی ناوپۆشی بۆشای دەم و ڕێڕەوی کۆئەندامی هەرس و گورچیلەکان و دڵ و بۆرییەکانی خۆێن دەکرێت ئەم خانەنەش توشی ڤایرەسەکە ببن (5,6) .

ئەنزیمی پرۆتییەیزprotease TMPRSS2 کە خانەکان دەریدەدەن وادەکات کە پرۆتینی دڕکی (spike) سێ جەمسەری  ڤایرەسەکە دوکەرت بێت بۆ S1 و  S2 ، ئەوەش هانی خانەکان دەدات لە ڕیگەی وەرگری ACE2 ڤایرەسەکە بیباتە ناوەوەی خانەکانی مرەڤەوە لە ڕێگەی کرداری “بردنەناوەوە” endocytosis . بۆیە چاوەڕوان دەکرێت ڕاگرتنی ئەو ئەنزیمە لە رێگەی ڕاگری camostat mesylate (NCT04321096)کاریگەری هەبێ لەسەر چونەژورەوەی ڤایرەسەکە و توشبوونی خانەکان.

بەرگری جەستە و نیشانەکانی کۆڤید-١٩

لە ٨٠٪ نەخۆشەکانی کۆڤید-١٩ یان بێ نیشانەن asymptomatic یان  نیشانەی سووک mild یان مامناوەندیان   moderateیان پێوە دیارە ، نیزکەی ١٥٪ ی نەخۆشەکان سەردەکێشێت بۆ توشبوونی هەوکردنی قورسی سییەکان  pneumonia  و نزیکەی ٥٪ ی نەخۆشەکان حاڵەتیان دەگاتە ئاردس acute respiratory distress syndrome (ARDS) یان سێپتیک شۆك یان septic shock و پەکەوتنی ئەندامەکان multiple organ failure  .نیشانە باوەکانی نەخۆشی کۆڤید-١٩ تا و گیان ئێشە و نیشانەکانی پەیوەست بە هەناسە وەک کۆکە و قۆرگ ئێشە و تەنگە نەفەسییە  (7,8)  .

لە نەخۆشەکانی توشبووی کۆڤید-١٩ ژمارەی لیمفەخانەکانی جۆری CD4+   و CD8+  و لیمفەخانەی جۆری B و خانەی بکوژی سروشتی NK کەم دەکات بە شێوەیەکی بەرچاو و هەروەها ژمارەی تاکە خانە monocyte  و تفتەخانە basophilو ترشەخانەش eosinophil  کەمدەکات  (7,8,9) و ئاستی رژاندنی سایتۆکاینەکانی هاندەری هەوکردن زیاد دەکات وەک  (e.g. IL-6, IL-1β, IL-2, IL-8, IL-17, G-CSF, GM-CSF, IP-10, MCP-1, CCL3, and TNFα) هەرچەندە بەڵگەیەکی سەلمێنراو نییە لەسەر کاریگەری راستەوخۆی ئەو سایتۆکاینانە لە تێکشکاندنی خانەکانی سییەکاندا.

 ڕێژەی لیمفەخانەکان lymphocyte  لەسەر هاوتاخانەکان  neutrophil  لە نەخۆشەکانی کۆڤید-١٩ پەیوەندی هەبووە بە ڕادەی قورسی نەخۆشییەکە بۆیە ڕۆڵی هەوکردنی زیاد بەهۆی ئەو خانە دەردەکەوێت لەم نەخۆشییەدا(10)  . هەروەها بەرزبوونەوەی ئاستی C-reactive protein (Hs-CRP)  و procalcitonin   لە سیرەمی خۆێندا کە دوو نیشانەی هەوکردنی دیارن کە پەیوەستن بە مردن و تێكشانی ئەندامەکانی جەستە (11) . بە هۆی هەبوونی بڕێکی کەم لە وەرگری ACE2  لە پەردەی خانەکانی تاکەخانەکان و قەبگری گەورە و لیمفەخانەکانی جۆری T  لە سییەکان گۆمان دەکرێت ڤایرەسی سارس-کۆڤ-٢ ئەو وەرگرانە بەکار بهێنن و توشی ئەوخانانەش ببن وخانەکان تێکبشکێنێت  (12,13) چونکە ژمارەی لیمفەخانەکان لەو کەسانەی کە بە هۆی ئەم ڤایرەسە لەناوچوونە زۆر کەمترە لە نەخۆشە ڕزگار بووەکانی نەخۆشی کۆڤید-١٩ (11) . هەروەها تێبینی کراوە کە قورسی نەخۆشییەکە پەیوەندییەکی بەرچاوی هەیە بە کەمبونەوەی ژمارەی لیمفەخانەکان (10). هەروەها ناهاوسەنگی لە نێوان جۆرەجیاوازەکانی لیمفەخانەکانی جۆری  regulatory T cells و naïve T cells و  memory T cellدەکرێت ببێتە هۆکاری زیادبوونی هەوکرن و کەمی memory T cell  ببێتە هۆکاری سەرهەڵدانەوی نەخۆشییەکە (14, 15)  لەو نەخۆشانەی بەرەوچاکبونەوە چوونە ،لیمفەخانەکانی جۆری B   تیایاندا تێبینیکراوە کە جۆرەکانی naïve B cells   کەمیکردوە و پلازما خانەکان  plasma cell بەشێویەکی بەرچاو زیادی کردووە (16) .

هەروەها  دەرکەوتنی IGHV3–23-IGHJ4  لەو خانانەدا نیشانەیەکە کە حاڵەتی دژەتەنی monoclonal  تایبەت بە سارس-کۆڤ-٢ دەردەخات (16) . تویژینەوەکان دەریانخستووە کە دژەتەنی تایبەت بە دڕکی spike سارس-کۆڤ-٢ ناتوانێت دڕکی جۆرەکانی تری کۆرۆنۆڤایرەس بناسێتەوە و کارلێک بکات Cross reactivity بەڵام لەیەکچوون لە نێوان دژەتەنی تایبەت بە کاپسیدی ناوکی ڤایرەسە nucleocapsid    دەتوانێت هەمان پێکهاتە لە سارس-کۆڤ بناسێتەوە (17) . ئەوەی جێ سەرنجە دژەتەنی IgG تایبەت بە سارس کۆڤ -٢ لە ١٠٠٪ نەخۆشەکان لە دوای ١٧ بۆ ١٩ ڕۆژ لە دەرکەوتنی نێشانەکان دەرکەوتووە و بەڵام دژەتەنی IgM ٩٤٪ نەخۆشەکان لەدوای ٢٠ بۆ ٢٢ ڕۆژ لە دەرکەوتنی نێشانەکان دەرکەوتووە ئەمەش پێچەوانەی باوە و جێی سەرنجە.
 زریانی سایتۆکاین

زۆربوونی سایتۆکاین لە خوێن یان هایپەرسایتۆکاینیمیا hypercytokinemia یان زریانی سایتۆکاین cytokine storm واتە زۆربونی ئاستی سایتۆکاینەکان لە شلەی خۆێن serum بە هۆی توشبوون بە ڤایرەسی سارس-کۆڤ-٢،  ئەمەش کاریگەرییەکی بەرچاوی هەیە لە نەخۆشەکان و دەبێتە هۆکاری دەڵاندنی پلازما و خاوبۆنەوەی لولەکانی خۆێن و کلۆت بوون و مەیینی خۆێن لە لوولەکانی خۆێن لە نەخۆشەکانی کۆڤید-١٩. زریانی سایتۆکاین یەکێکە لە نیشانە ترسناکەکانی ئەم نەخۆشییە (8)  .  توێژینەوەکان دەریان خستووە کە کەسانی توشبوو و ئەو نەخۆشانەی کە لە چاودێری چڕن ئاستی چڕی IL-1β, IL-1ra, IL-7, IL-8, IL-9, IL-10, basic FGF, G-CSF, GM-CSF, IFN-γ, IP-10, MCP-1, MIP-1α, MIP-1β, PDGF, TNFα, ، VEGF  لە کەسانی ئاسایی بەرزترە هەروەها چڕی IL-2, IL-7, IL-10, G-CSF, IP-10, MCP-1, MIP-1α, and TNFα لە توشبووەکانی یەکەی چاودێری چڕن بەرزترە لەو نەخۆشانەی کە لە چاودێری چڕ نین، بۆیە ئەم حاڵەتە دادەنرێت بە یەکێک لە پێوەرەکانی قورسی نەخۆشییەکە (7) .
لە توێژینەوەیەکی تدا سەلمێنراوە کە تێکچونی مایکۆبایۆمی (بەکتریا بەسودەکانی ڕیخۆڵە) پێدەجێت ببێتە جێی مەترسی توشبوون بە هەوکردن لە حاڵەتی توشبون بە کۆڤید-١٩ و سەلمینراوە تێکچوونی مایکرۆبایۆم پەیوەندی بەهێزی هەیە لەگاڵ بەرزبوونەوەی ئاستی سایتۆکاینەکان کە هاندەری هەوکردنن proinflammatory cytokines    (18) .

 هەرچەندە دڕکی پرۆتینی ڤایرەسەکە لە لایەن خانەکانی جەستەوە لە ڕێگەی وەرگری ACE-2  دەچێتە ناوخانەکان، بەڵام ئار ئێن ئەی ڤایرەسەکە وەک پێ دەوترێت تەنی پامپ pathogen-associated molecular patterns (PAMPs)  لە ڕیگەی وەرگرەکانی  Pattern Recognition Receptor (PRR)وەک  Toll-like receptors (TLRs) ، لە جۆری TLR3  و TLR7/8  هەروەها لە رێگەی retinoic acid-inducible gene (RIG-I)/MDA5   دەناسرێتەوە. چالاک کرنی  خانەکان لە ڕێگەی ئەو وەرگرانەی خانەکانی وەک تاکەخانەکان Monocyte  دەبێتە چالاکردنی خانەکان بۆ دەردانی سایتۆکاینەکان لە خانەکان لە ڕێگەی چالاککردنی وەرگرەکان بۆ فاکتەرەکانی ناوەوەی خانە وەک RF3 (IFN regulatory factor-3), nuclear factor κB (NF-κB), JAK (Janus kinase)/STAT (signal transducer and activator of transcription)  کە ئەمانەش دەبنە هۆکاری چالاککردنی بۆهێڵی خانەکان بۆ دروستکردنی سایتۆکاینەجیاوازەکان  (1) لە کاتێکدا دەرکەوتووە کە سارس-کۆڤ دەبێتە چالاککردنی فاکتەری ناوکی NF-κB، ئەمەش دەبێتە هۆی دەردانی زیادلە بڕی سایتۆکاینەکانی IL-6  و TNFα . دەکرێت سود ببینرێت لەم میکانیزمە لە رێگەیەکی جارەسەری دەرمانی بە ڕاگرتنی کاری NF-κB  ئەوەش دەبێتە هۆی ڕاگرتنی هەوکردن بە کەمکردنی دەردانی سایتۆکاینەکان (19,20).
توشبوونەوە بە نەخۆشی کۆڤید-١٩

هەرچەندە تاوەکو ئێستا دوبارەتوشبوونەوە بە ڤایرەسی سار-کۆڤ-٢ تۆمار نەکراوە و لەهەمانکاتدا بەشێویەکی یەکجاری نەسەلـینراوە کە هەبوونی دژەتەنی تایبەت بە سارس-کۆڤ-٢ مرۆڤەکان ١٠٠٪ دەپارێزێت لە دوبارەتوشبوونەوە.
زۆربەی ئەو کەسانەی کە توشدەبن لە نێوان ڕۆژەکانی ١٠ و ٢١ ڕۆژدا دژەتەن دروست دەکەن. دروستکردنی دژەتەن لە نەخؤشە سوکەکان دەکرێت ماوەیەکی درێژتر بخایەنێت (٤ هەفتە یان زیاتر) لە هەنێ نەخۆش هیچ جۆرە دژەتەنێک لە جەستەیاندا نەدۆزراوەتەوە دوای توشبوون بە نەخۆشییەکە (21-26).

لە توێژینەوەیەکی تردا تێکڕای ماوەکانی دۆزینەوەی IgG ١٤ ڕۆژەو و IgM  ١٢ ڕۆژە لەدوای دەرکەوتنی نیشانەکانی نەخۆشییەکە. ماوەی مانەوەی دژەتەنەکان دیار نییە بەلام زانراوە دژەتەنەکانی دژبە کۆرۆنا ڤایرەسەکانی تر لە نێوان ١٢-٥٢ هەفتە ماونەتەوە و دووبارە تووشبوونەوە لە هەندێ  نەخۆش تۆمار کراوە (27) ئەوەی زانراوە ئاستی دەژەتەنی تایبەت بە سارس-کۆڤ-٢ زیاتر لە ٧ هەفتە دەمێنێتەوە (28)  لە ٨٠٪ نەخۆشەکان (29)بەڵام دژەتەنەکانی IgG سارس-کۆڤ لە ٩٠٪ توشبووەکانی بۆماوەی ٢ ساڵ دۆزراوەتەوە لە ٥٠٪ ی توشبووەکانی بۆ ماوەی ٣ ساڵ دۆزراوەتەوە   (30)وەهەروەها دژەتەن لە جۆری IgA  لە شلەی ناو لووت لە  لینجەپەردەی لووت داوای ماوە ساڵیك لە توشبوون بە کۆرۆناڤایرەسی وەرزی 229E تێبینی کراوە   (31).

حەسەن محەمەد ڕۆستەم

لە سەنتەری ئەورۆپی بۆ پاراستن و کۆنترۆڵکردنی

نەخۆشییەکان
سەرچاوەکان:
  .M. Catanzaro, F. Fagiani, M. Racchi, E. Corsini, S. Govoni and C. Lanni: Immune response in COVID-19: addressing a pharmacological challenge by targeting pathways triggered by SARS-CoV-2. Signal Transduction and Targeted Therapy, 5(1), 84 (2020) doi:10.1038/s41392-020-0191-1
Lu, R. et al. Genomic characterisation and epidemiology of 2019 novel coronavirus: implications for virus origins and receptor binding. Lancet395, 565–574 (2020).
Hoffmann, M. et al. SARS-CoV-2 cell entry depends on ACE2 and TMPRSS2 and is blocked by a clinically proven protease inhibitor. Cell181, 271–280.e8 (2020).
Mackenzie, J. S. & Smith, D. W. COVID-19: a novel zoonotic disease caused by a coronavirus from China: what we know and what we don’t. Microbiol. Aust. https://doi.org/10.1071/MA20013(2020).
5.  Xu, H. et al. High expression of ACE2 receptor of 2019-nCoV on the epithelial cells of oral mucosa. Int. J. Oral. Sci. 12, 8 (2020).
6.            Zhao, Y. et al. Single-cell RNA expression profiling of ACE2, the putative receptor of Wuhan 2019-nCov.Biorxiv 2020, 26.919985 (2020).
Huang, C. et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet Lond. Engl.395, 497–506 (2020).
Xu, Z. et al. Pathological findings of COVID-19 associated with acute respiratory distress syndrome. Lancet Respir. Med.8, 420–422 (2020).
Shi, Y. et al. Immunopathological characteristics of coronavirus disease 2019 cases in Guangzhou, China. medRxivhttps://doi.org/10.1101/2020.03.12.20034736(2020).
Qin, C. et al. Dysregulation of immune response in patients with COVID-19 in Wuhan, China. Clin. Infect. Dis. Publ. Infect. Dis. Soc. Am.https://doi.org/10.1093/cid/ciaa248(2020).
Li, D. et al. Immune dysfunction leads to mortality and organ injury in patients with COVID-19 in China: insights from ERS-COVID-19 study. Signal Transduct. Target. Ther.5, 62 (2020).
Zhu, N. et al. A novel coronavirus from patients with pneumonia in China, 2019. N. Engl. J. Med.382, 727–733 (2020).
13.Tan, L. et al. Lymphopenia predicts disease severity of COVID-19: a descriptive and predictive study. Signal Transduct. Target. Ther. 5, 33 (2020).
Zhou, L., Liu, K. & Liu, H. G. Cause analysis and treatment strategies of recurrence’ with novel coronavirus pneumonia (covid-19) patients after discharge from hospital. Zhonghua Jie He He Hu Xi Za Zhi Zhonghua Jiehe He Huxi Zazhi Chin. J. Tuberc. Respir. Dis.43, E028 (2020).
Chen, D. et al. Recurrence of positive SARS-CoV-2 RNA in COVID-19: a case report. Int. J. Infect. Dis. IJID . Publ. Int. Soc. Infect. Dis.93, 297–299 (2020).
Wen, W. et al. Immune cell profiling of COVID-19 patients in the recovery stage by single-cell sequencing. medRxivhttps://doi.org/10.1101/2020.03.23.20039362(2020).
Long, Q.-X. et al. Antibody responses to SARS-CoV-2 in patients with COVID-19. Nat. Med. https://doi.org/10.1038/s41591-020-0897-1(2020).
Gou, W. et al. Gut microbiota may underlie the predisposition of healthy individuals to COVID-19. medRxivhttps://doi.org/10.1101/2020.04.22.20076091(2020).
DeDiego, M. L. et al. Inhibition of NF-κB-mediated inflammation in severe acute respiratory syndrome coronavirus-infected mice increases survival. J. Virol.88, 913 (2014).
Wang, W. et al. Up-regulation of IL-6 and TNF-alpha induced by SARS-coronavirus spike protein in murine macrophages via NF-kappaB pathway. Virus Res.128, 1–8 (2007).
Woelfel R, Corman VM, Guggemos W, Seilmaier M, Zange S, Mueller MA, et al. Clinical presentation and virological assessment of hospitalized cases of coronavirus disease 2019 in a travelassociated transmission cluster. medRxiv. 2020:2020.03.05.20030502.
Zhao J, Yuan Q, Wang H, Liu W, Liao X, Su Y, et al. Antibody responses to SARS-CoV-2 in patients of novel coronavirus disease 2019. medRxiv. 2020:2020.03.02.20030189.
OKBA NMA, Muller MA, Li W, Wang C, GeurtsvanKessel CH, Corman VM, et al. SARS-CoV-2 specific antibody responses in COVID-19 patients. medRxiv. 2020:2020.03.18.20038059.
Liu W, Liu L, Kou G, Zheng Y, Ding Y, Ni W, et al. Evaluation of Nucleocapsid and Spike Protein-based ELISAs for detecting antibodies against SARS-CoV-2. medRxiv. 2020:2020.03.16.20035014.
Long Q-x, Deng H-j, Chen J, Hu J, Liu B-z, Liao P, et al. Antibody responses to SARS-CoV-2 in COVID-19 patients: the perspective application of serological tests in clinical practice. medRxiv. 2020:2020.03.18.20038018.
Wan WY, Lim SH, Seng EH. Cross-reaction of sera from COVID-19 patients with SARS-CoV assays. medRxiv. 2020:2020.03.17.20034454.
Kellam P, Barclay W. The dynamics of humoral immune responses following SARS-CoV-2 infection and the potential for reinfection. The Journal of general virology. 2020 May 20.
Xiao AT, Gao C, Zhang S. Profile of specific antibodies to SARS-CoV-2: The first report. The Journal of infection. 2020 Mar 21.
Zeng H, Xu C, Fan J, Tang Y, Deng Q, Zhang W, et al. Antibodies in Infants Born to Mothers With COVID-19 Pneumonia. JAMA. 2020.
Wu L-P, Wang N-C, Chang Y-H, Tian X-Y, Na D-Y, Zhang L-Y, et al. Duration of antibody responses after severe acute respiratory syndrome. Emerging infectious diseases. 2007;13(10):1562- 4.
Callow KA, Parry HF, Sergeant M, Tyrrell DA. The time course of the immune response to experimental coronavirus infection of man. Epidemiol Infect. 1990;105(2):435-46.