دەستپێک
سەرەتای ساڵی ٢٠١٤، كابینەی حەوتەمی هەرێم، لە هۆڵی سەعد عەبدوللا كۆبونەوەیەكی ڕێكخست لەگەڵ ئەندامانی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی فراكسیۆنە كوردستانییەكانی خولی دوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ئەندامە كوردەكانی لیژنەكانی دارایی و، نەوت و گازی ئەنجومەنی نوێنەران. ئەو ڕۆژە بو كە لە وەڵامی پرسیاری ڕۆژنامەنوسان، ڕەحمەتی شێخ بایز وەزیری ئەوكاتی دارایی هەرێم وتی: "ئێوە باسی چی ئەکەن، جارێ جانتاكەمیان بردوە"! خۆزگە هەر جانتاکەی ئەویان ببردایە!

 

ئامانجی كۆبونەوەكە باس كردنی مەلەفی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت و، كێشە داراییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بو كە ئەو كات وەك ئێستا تازە بەغدا بەشە بودجەی هەرێمی بڕی بو. ئەو ڕۆژە و لەچەند كۆبونەوەیەكی تری نێوان حكومەت و پەرلەمانی كوردستان، نێچیروان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەت و د. ئاشتی هەورامی وەزیری پێشوی سامانە سروشتییەكان و تیمی حكومەت، بانگەشەیان بۆ ئەوە ئەكرد كە لە قازانجی هەرێمە بەشێوەی سەربەخۆ نەوت بفرۆشێت و لەو ڕێگایەوە ئابوریی سەربەخۆ بۆ خۆی دروست ئەكات. ئاشتی هەورامی چەند چارتێكی خستەڕو كە هاوپێچن و بەپێی ئەو چارتانە، بانگەشەی ئەوە کرابو کە هەرێم لە كۆتایی ساڵی ٢٠١٥ ئەتوانێ تەنیا لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم، بێ كێڵگەكانی كەركوك، هەناردەی نەوت بگەیەنێتە زیاتر لە یەك ملیۆن (١،٠٦٠،٠٠٠) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و، بەو پێیەش هەر بەپێی داتاكانی ئاشتی هەورامی، داهاتی هەرێم لەكۆتایی ٢٠١٥ مانگانە زیاتر ئەبو لەسێ ملیار (٣،٢٢٢،٠٠٠،٠٠٠) دۆلار!

 

هەر ئەو كاته ئێمه ڕەخنەمان لەو سیاسەته گرت و له كۆبونەوەیەك لەگەڵ ئەنجومەنی هەرێمیی نەوت و گاز پێش هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی خولی چواری پەرلەمان، وتمان گەر بۆ هەمو وڵاتانی نەوتی پشت بەستن به نەوت وەك تاکە سەرچاوەی داهات هەڵه بێ به هۆی ناجێگیریی نرخی نەوت و به كۆتاهاتنی، ئەوا بۆ هەرێم دوجار هەڵەیه، چونكه دەرەچەی لەسەر ئاوه كراوه نێودەوڵەتییەكان نییه و هەنارده كردنی نەوتەكەی هەمیشه ئەبێته بارمتەی سیاسەتی دەوڵەتانی دراوسێی.

 

ئێستا وا دوای شەش ساڵ لەو بانگەشه ناڕاستانه " وەك ئەوەی بڵاوئەكرێتەوه" بڕی بەرهەمهێنانی نەوت له هەرێمی كوردستان، ڕۆژانه كەمتره له نیو ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانه و، لەڕوی داهاتیشەوه "دیسانەوه وەك ئەوەی باس ئەكرێ " ئێستا فرۆشی نەوتی هەرێم هەندێک جار لەبری قازانج زەرەر ئەكات!

 

هەڵبەت یەدەگی نەوتی هەرێم بەو شێوەیەی كه وەزارهتی سامانه سروشتییەكان له ساڵی ٢٠٠٩ ڕایگەیاند بریتی بو لە (٤٥) ملیار بەرمیل و بەو پێیەش ڕیزبەندی هەرێم له ڕیزی نۆیەم بو لە ئاستی جیهان. هەروها یەدەگی گازی سروشتیی هەرێم به (٢٠٠) ترلیۆن پێ سێجا ڕاگەیەندرا و بەو پێیەش هەرێم له پلەی هەشتەم بو له ئاستی جیهان. بەڵام سەرباری ئەم توانا گەورەیە لەبواری وزە، کارتی نەوت ئێستە بەدەست هەرێمەوە سوتاوە و، خستویەتیە سەر لێواری هەرەسی ئابوری.

 

دواجار دەسەڵاتدارانی هەرێم دانیان نا بە شکستخواردویی سیاسەتی نەوت و گازی ڕابردودا و، ڕایانگەیاند کە نەک هەر نەبوەتە مایەی بەهێزیی هەرێم، بەڵکو بوەتە هۆی "بەجێمانی ٢٧ ملیار قەرز بۆ کابینەی ئێستە". دانپیانان گرنگە، بەڵام هیچ ئەرزشێکی نییە گەر نەبێتە هۆی پێداچونەوە و گۆڕینی ڕیشەیی کۆی سیاسەت و ڕێکار و شێوازی ئیدارەدانی مەلەفی نەوت و گاز، کە لە هەمان کاتدا مەلەفێکی سیاسی و ئابوریشە، بە هەمان شێوە هەم ناوخۆییە، هەم لێکەوتەی عێراقی و دەرەکیشی هەیە. ئێستە زیاتر لەهەر کات پێویستمان بە هەڵسەنگاندنی سیاسەتی پشتشکێنی دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان هەیە لە بواری نەوت و گاز، بە دیاری کردنی بەرپرسیارێتی و، لە هەمان کاتدا خستنەڕوی ڕێچارە بۆ دەرچون لە تەنگژەی ئابوری و سیاسیی هەرێم و، ڕزگار کردنی ئەوەی ماوە.

 

بەشی یەکەم: کێ بەرپرسیارێتی هەڵدەگرێ؟

بەهۆی سیاسەتی شكستخواردوی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت، چەندین زیانی گەورەی ئابوری و سیاسی و ستراتیژی له هەرێمی كوردستان كەوت. لەوانە:

 

1. بەهۆی ئەم سیاسەتە و فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت، بەغدا بودجەی هەرێمی بڕی و، نەوتی فرۆشراوی هەرێم یان ڕاستتر بڵێین نەوتی بەتاڵانبراوی هەرێم قەت نەیتوانی شوێنی ئەو بەشە بودجەیەی عێراق بگرێتەوه. لەماوەی نێوان ٢٠٠٣ بۆ ٢٠١٤ بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی (محمد عواد العتابی)(١) تەنها لەعێراقەوە (٩١،٠٧٦،٩٨٨) نەوەد و یەك ترلیۆن و هەفتاو شەش ملیار و نۆسەد و هەشتاوهەشت ملیۆن دینار، هاتوە بۆ هەرێم! هەڵبەت ئەم بەشە بودجەیەی هەرێم لە بەغدا بەردەوام ڕو لەهەڵكشان بو. هەر بۆ نمونە بەشە بودجەی ساڵی ٢٠١٣ی هەرێم (١٥،٣٣٨،٠٥٣) پانزە ترلیۆن و سێسەد و سی و هەشت ملیار و پەنجا و سێ ملیۆن دینار بو. هەر وهك دهزانرێ زۆربەی هەرەزۆری پڕۆژهكانی هەرێم هیی ئەو سەردەمە بون كە لە بەغداوە بودجە بۆ هەرێم دەهات. لە ساڵی ٢٠١٤ تا ساڵی ٢٠١٨ جگە لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٥ هیچ بەشە بودجەیەك لە بەغداوە بۆ هەرێم نەهات. هەر لەبەر ئەمەش لەو کاتەوە هەرێم ‌‌هەشت موچەی تەواو و ٣٤ پاشەکەوتی موچەی موچەخۆرانی خۆی قەرزدارە. كێ بەرپرسیارێتیی نەهاتنی دیان ملیار دۆلار لە بەشەبودجەی هەرێم لەبەغداوه، لە ئەستۆ ئەگرێ؟

 

2. دیسانەوه بەهۆی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت، وا دەوترێ كه "هەرێم ٢٧ ملیار دۆلار قەرزدار بوە". هەرچەنده نازانرێ داخۆ ڕاسته و بڕەكەی وایه یان نا؟ قەرز بوچی كراوه؟ ئایا ئەمە سپی کردنەوەی پارە نیە؟ ئەگەر وایە وەکو هاوڵاتیی ئاسایی ئەپرسێ و وەکو نوکتەیەکی تراژیدیی لێهاتوە "نەوت فرۆشراوه یان كڕدراوه!؟" بەڵام ئەگەر ئەوە ڕاست بێ، ئەوا هاونیشتیمانیانی هەرێم، خراونەته ژێر باری قەرزی درێژ خایەن كه دەرباز بون لێی ساڵەهای پێویسته. ئەم بابەتە ئێستا بوەتە جێی مشتومڕی نەک تەنیا شرۆڤەکار و میدیاکار و چالاکانی سیاسی، بەڵکو بوەتە جێی قسەی جیاوازی سەری دەسەڵاتەکانی هەرێمیش. بۆ سەلماندنی ڕاستی و دروستیی کۆی داهاتی هەرێم و قەرزەکانی لە ماوەی شەش ساڵی ڕابردو، پێویستە ئەندامانی ئەنجومەنی هەرێمیی نەوت و گازی ئێستا و پێشو (کە بەشێکیان هێشتا هەر لە هەرەمی دەسەڵاتدان) بانگ بکرێنە بەردەم پەرلەمان و لیژنەکانی و، کۆی ئەم مەلەفە بۆ ڕای گشتی ڕوناکیی بخرێتە سەر.

 

3. به هۆی سەربەخۆ فرۆشتنی نەوت، سەدان ملیۆن بەرمیل نەوتی نەوەكانی ئێستا و داهاتوی هەرێم هەرزانفرۆش كرا و بەهەدەر درا، كه ئەوه سەرمایەیەكی خواكردی بەنرخه و، ئەكرێ له كاتی پێویست دا به باشترین شێوه سودی لێوەربگیرێ. لەو نەوتەی دهرهێنراوه، نەك بەشی نەوەكانی داهاتو ڕەچاو نەكراوه، بەڵكو نەوەكانی ئێستاش بێبەشن له سودەكەی.

4. بەشی هەره زۆری پڕۆسەی دۆزینەوه و بەرهەمهێنان و گواستنەوه و فرۆشتنی نەوت و گازی هەرێم و، كۆكردنەوه و دابەش كردنی داهاتەکەی ناڕون و نادیارن و، نازانرێ چیی لێدەكرێ؟ هەر لەبەر ئەمەش خەڵكی هەرێم تا دێ هەژارتر ئەبن و، دەستەبژێرێكیش تادێ مافیا ئاسا سەرمایەیان زیاد ئەكات. چینی ناوندی هەرێم تادێ بچوکتر ئەبێتەوە و جیاوازی و نادادی لە نێوان چین و توێژەکان، تادێ بەرفراوانتر ئەبێ، کە دور نییە لە داهاتویەکی نزیکدا ببێتە هۆی تەقینەوەی رق و توڕەیی خەڵکی ناڕازیی هەرێم.

 

5. جگه له داهاتی نەوت و گازی هەرێم، تەنانەت پارەی شیرینی (كۆمیشن)ی گرێبەستەكانیش دیار نیه. ساڵی ٢٠٠٩ نێچیروان بارزانی سەرۆكی كابینەی پێنج ڕایگەیاند كه بڕی٥ ملیار دۆلاری شیرینیی گرێبەسته نەوتییەكان بۆ كابینەی شەش به سەرۆكایەتیی د. بەرهەم ساڵح، بەجێ ئەهێڵێت. له نێوان ئەو دو كابینەیەدا كەس نازانێ ئەو پارەیه چیی لێهات!؟ داخۆ لەو كاتەشەوه چەند گرێبەستی تر كراون؟ پارەی كۆمیشنەكانیان چەنده؟ له كوێیه؟ لای كێیه؟ كێ بەرپرسیاره له دیارنەمانیان؟ ڕۆڵی دادگاكان و داواكاری گشتی له بەدواداچونی ئەم دۆسییانه چین؟ هەر بۆ نمونه ئاژانسی بلومبێرگ له ڕاپۆرتێكیدا ڕایگهیاند كه لە ماوەی نێوان ساڵەکانی ٢٠١٧ و ٢٠١٨، بڕی(٢٥٠،٠٠٠،٠٠٠) دوسەد و پەنجا ملیۆن دۆلار وەك هاوکاریی تێپەڕاندنی گرێبەستەکانی كۆمپانیای روسنەفت لەگەڵ هەرێم، لە لایەن ئەم کۆمپانیایەوە دراوە بە ڕاوێژکارێکی دەرەکی. بەپێی راپۆرتەکە، بە هۆی ئەم گرێبەستانەوە، روسنەفت بوەتە کارەکتەری خاوەن هەژمونی دەرەکی بەسەر پیشەسازیی نەوتی هەرێم(٢). دوای وروژاندنی ئەم بابەتە، لێکۆڵینەوە لێی ئاراستەی داواکاری گشتیی هەرێم کرا، بەڵام دیسان تائێستا هیچ دەرەنجامێک دیار نییە و، نازانرێ کێ وەریگرتوە و بۆچی؟

 

6. ئەو گرێبەستانەی هەرێم لەگەڵ كۆمپنیاكانی بواری نەوت و گاز كردونی، له جۆری هاوبەشیی بەرهەمه (عقود الشراکە فی الانتاج، Production Sharing Contract) ، كه ئەم جۆره گرێبەستانه قازانجێكی زۆر بۆ كۆمپانیاكان دەستەبەر ئەكەن و ئەیانكەنه هاوبەش له نەوتی بەرهەم هاتو. ئەم جۆره گرێبەستانه زیاتر بۆ ئەو شوێنانه ئەكرێن كه ڕیسك و تێچونی زۆره. بۆ نمونه لەناو زەریا و دەریاكان. جۆری گرێبەستەكانی عێراق تا ئێستا له جۆری گرێبەستی خزمەتن، واته بۆ هەر بەرمیلێك نەوت عێراق بڕێكی كەمی دیاریكراو پاره دەداته كۆمپانیاكان نەك بکرێنە هاوبەش له قازانج. سەرەڕای ئەمەش ئیستا حکومەتی ئیتیحادی بە پێی بڕگەی دوانزەیەم لەو پرۆژەیەی ئامادەی کردوە بۆ چاکسازیی و ئەولەویەتی خەرج کردنی بودجە، لە بەرنامەیدایە لیژنەیەک دروست بکات بە سەرۆکایەتی وەزیری نەوت بۆ سەر لەنوێ گفتوگۆ کردنەوە لەگەڵ ئەو کۆمپانیایانەی لە بواری نەوتی عێراق کاردەکەن بۆ پێداچونەوە بەو گرێبەستانەی کە لەگەڵیان کراوەو، کەمکردنەوەی تێچونی دارایی گرێبەستەکان. لە کاتێکدا ئەو كۆمپانیایانەی له هەرێم كار ئەكەن بونه خاوەن داهاتێكی گەوره به مەرجێك هەندێكیان هەر له بنچینەوه كۆمپانیای بچوك بون. بۆ نمونه كۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی تەنها له ساڵی٢٠١١ بڕی١١٠ ملیۆن دۆلاری له نەوتی هەرێم قازانج كرد له كاتێكدا خەڵكی كوردستان له سایەی ئەم گرێبەستانه زیاتر هەژار بون و موچەی موچەخۆرانی هەرێم بویه روبعه موچه و نیوه موچه.

 

7. هەروەك دەرەنجام بۆ خاڵی پێشو، تێچونی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم زیاتره له تێچوی بەرهەمهێنانی نەوتی کێڵگەکانی عێراق. به وتەی وەزیری پێشوی نەوتی عێراق سامر غەزبان، كرێی كۆمپانیا نەوتییەكان بۆ هەر بەرمیلێك نەوتی كێڵگه نەوتییەكانی عێراق (١.٤٤$) یەك دۆلار و چل وچوار سەنته. تێچونی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوتی ئەم كێڵگانه ٩بۆ ٩.٥ دۆلارە(٣). لە بەرامبەردا قازانجی كۆمپانیاكانی نەوت له هەرێم بەپێی نرخی نەوت ئەگۆڕێت و بەم شێوەیەش تێچونی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم دەگۆڕێت. بەڵام هەر به پێی قسەی سامر غەزبان، هەرێم (٥٥٪)ی پارەی فرۆشی نەوتەكەی دهست ئەكەوێتەوه، واتە نزیکەی ٤٥٪ی داهاتی فرۆشتنی نەوتی هەرێم، دەڕوات بۆ کۆمپانیاکان و کرێی گواستنەوەی نەوت (ڕوسنەفت و کار). لەكاتێكدا عێراق زیاتر لە (٨٦%)ی پارەی فرۆشتنی نەوتەكەی دەست دەكەوێتەوه. هەر لەبەر ئەمەشه كه عێراق تائێستا ئاماده نییه پارەی كۆمپانیاكانی بواری نەوت و گازی هەرێم له ئەستۆ بگرێ!

 

8. هەرێم له دەرهێنانی نەوتەكەی له شوێنێكی تریش زیان دەكات كاتێك بەشێوەی سەربەخۆ ئەیفرۆشێت. نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم نزیكەی ٧ دۆلار لەخوار نرخی برێنته. له كاتێكدا نەوتی عێراق ٤ دۆلار له خوار نرخی برێنته. كەواته لێرەش بۆ هەر بەرمیلێك له چاو عێراق، هەرێم سێ دۆلار زیان دەكات. باشه كێ بەرپرسیارێتیی ئەنجامدانی ئەو هەمو گرێبەسته بەو شێوه زیانمەندییه ئەگرێته ئەستۆ؟ بەشێوەیەك كه كۆمپانیاكان قازانجی زیاتر و خەڵكی هەرێم زیانمەندتر بن و، نەوتی هەرێم هەرزانتر بێ له نەوتی وڵاتانی تر؟

 

9. هەر له ئەنجامی نەشارەزایی له ئەنجامدانی گرێبەست و، پێدانی ئیمتیازی زۆر بۆ كۆمپانیاكان و، دروست بونی كێشەی دواتر، هەندێك جار هەرێم به سەدان ملیۆن دۆلار زیانی لێكەوتوە. باشترین نمونەش گرێبەستەكەی كۆمپانیای دانەگازه كه بەهۆی دروست بونی ناكۆكی و گرتنەبەری ڕێگای دادگا له لایەن كۆمپانیاكەوه، هەرێم ناچار كرا كه بڕی (٢،٢٤٠،٠٠٠،٠٠٠$) دو ملیار و دوسەد و چل ملیۆن دۆلار قەرەبو بداته ئەو كۆمپانیایە(٤). ئەمە جگە لەوەی کە بە هۆی ئەو کێشە دادوەرییەوە پڕۆژەیەکی گەورەی وەبەرهێنان لە نزیک قەزای چەمچەماڵ بە بڕی ١٠ ملیار دۆلار پەکی کەوت کە بریتی بو لە كارگەیەكی پەترۆكیمیایی و پەیمانگایەكی نەوت و زانكۆیەكی تەكنەلۆجی و پێنج هەزار یەكەی نیشتەجێبون به بازاڕ و نەخۆشخانه و خوێندنگا و سینەما و سەرجەم پێداویستیەكانەوه. كێ بەرپرسیاره بەرامبەر به پێدانی ئەم پارەیه له قوتی ڕۆژانەی خەڵكی هەرێم تەنها بۆ سزای ناكۆكییەكی یاسایی!؟ دیقەت بدەن داخۆ خەڵكی هەرێم نیوەی ئەو قەرەبوه سودمەند بوه له گرێبەست لەگەڵ ئەو كۆمپانیایه؟

 

10. هەندێک جار دەسەڵاتدارانی کارچەوتی هەرێم، بۆ پینە کردنی هەڵە و شکستێکیان، هەڵەیەکی گەورەتر و کوشندەتریان کردوە. هەر بۆ نمونە، بۆ پینە کردنی بەشێک لەو قەرەبوەی هەرێم دەبو بیدات بە دانەگاز، دەسەڵاتی هەرێم ساڵی ٢٠١٧ گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیای ڕوسنەفتی ڕوسی کرد بۆ وەرگرتنی بڕی(٢،١٠٠،٠٠٠.٠٠٠$) دو ملیار و سەد ملیۆن دۆلار وەک قەرز کە لەو پارەیە یەک ملیار دۆلاریان دایەوە بە دانەگاز لە بری بەشێک لە قەرەبوەکەیان. هەر لە ئەنجامی ئەمەش سێ ڕۆژ دوای گرتنی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ لە لایەن هێزە عێراقییەکان، هەرێم ڕایگەیاند کە ٦٠٪ی خاوەندارێتیی بۆریی گواستنەوەی نەوتی هەرێمیان فرۆشت بەو کۆمپانیایە(٥) و، ئێستا هەناردەی نەوتی هەرێم جگە لە تورکیا، لەژێر ڕەحمەتی ئەم کۆمپانیایەشە! هەڵبەت هاتنی کۆپانیایەکی ڕوسی بۆ ناو پرسی نەوت و گازی هەرێم، لێکەوتەی نەرێنیی گەورەی هەبوە و ئەبێ لە پێگەی هەرێم لە ململانێ ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکان. ئەمە جگە لە دروست بونی دەرفەت بۆ ڕوسیا بۆ کۆنترۆڵ کردنی یەدەکی گازی هەرێم (هەرێم گرێبەستی ڕاکێشانی بۆریی گازیشی هەر داوە بە کۆمپانیای ڕوسنەفت)، کە ئەمەش بە یەکێک لە کۆڵەکەکانی ئاسایشی نیشتیمانی ڕوسیا دادەنرێ بۆ مەهار کردنی هەر کێبڕکێکارێکی گریمانکراوی گازی ڕوسیا لە بازاڕە جیهانییەکان، بەتایبەت بازاڕی ئەوروپا.

 

11. هەر به هۆی پشت بەستن تەنها به نەوت وەك تاكه سەرچاوەی داهات، كەرتەكانی تری ئابوریی وەك كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتوگوزار، سەرەڕای توانا گەورەكانی هەرێم لەم بواره، پەكخران. له بری ئەوەی داهاتی نەبوی نەوت بۆ پەرەدان بەم كەرتانه تەرخان بكرێ، پارەی نەوت بەشێكی زۆری دیار نییه و بەهەدەر دراوه و، جۆرێك له ئابوریی بەرخۆریش پەرەی پێدرا كه بەرهەمهێنانی لە هەمو بوارەکاندا زۆر لاواز كرد. دەرهێنان و فرۆشتنی نەوتی هەرێم، بویە قومارێکی دۆڕاو نەک هەر لەم کەرتە، بەڵکو بۆ کەرتەکانی تری ئابوریش. نەوت نەک هەر نەبوە پیشەسازییەک بۆ کەڵەکە کردنی سەرمایە، بەڵکو کرایە تاکە گرەوی هەڵسوڕاندنی ئابوری و، لە ئەنجامدا دۆڕاندنی کەرتەکانی تری ئابوریش. دەکرا کەرتی نەوت و گاز وەک یەکێک لە کەرتەکانی ئابوریی هەرێم، قۆناغ بە قۆناغ و هەنگاو بە هەنگاو و بە پلانێکی درێژخایەنی دیراسە کراو، پەرەی پێبدرایە، ئەو کات لە حاڵەتی شکستیدا، هەمو ئابوریی هەرێم توشی شکست نەدەبو و، ئەتوانرا زۆر ئاسانتر تەنگژەی دارایی چارەسەر بکرێت.

 

12. هەمو ئەم هۆیانەی سەرەوه وای كرد كه دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت نەبێته چەك و خاڵی هێزی هەرێم بەرامبەر بەغدا، بەڵكو ڕێك بەپێچەوانەوه نەوتی هەرێم بوەته خاڵی لاوازی هەرێم له هاوكێشەی ململانێكانی لەگەڵ بەغدا. ئەم سیاسەته نەوتییه چەوتەی ئێستای هەرێم نەك هەر نەیتوانی ئابوریی سەربەخۆ بۆ هەرێم دروست بكات، بەڵكو بەشێوازێكی كوشنده كردیه پاشكۆی بەغدا. وا هەر مانگێك له بەغداوه پاره بۆ هەرێم نەیەت، هەرێم ناتوانێ موچەی موچەخۆرانی بە تەواوی و لە کاتی خۆیدا بدات. ئەو هەمو پارەیەی له بەغداوه دەهاته هەرێم، ئەو هەمو پارەیەی داهاتی شیرینیی گرێبەستەكانی نەوت و گاز و فروشتنی بەرهەمەكانیان، نەبونه هۆی سەربەخۆبونی ئابورییەكی بەرهەمهێن له هەرێمی كوردستان. ئێستا هەرێم نازانێ چی له نەوتەكەی بكات! له لایەك لەژێر فشاری كۆمپانیاكانی نەوته، له لایەكی ترەوه لەژێر فشاری بەغدایه. نەوتەكەشی پاره ناكات. جگه له نەوتیش سەرچاوەی داهاتی تری لەجێی نەبون! كێ بەرپرسیارێتیی سوك كردنی سامانی ژێر زەویی هەرێم و داڕوخانی ئابوریی هەرێم و، لاواز بونی زیاتری بەرامبەر بەغدا هەڵدەگرێ!؟

 

13. هەر له دەرەنجامی خاڵی سەرەوەش، لاوازیی هەرێم له مەلەفی نەوت و بودجه، بویه هۆی پەراوێز كەوتنی كێشه مێژوییەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا كه ئێستا به هیچ شێوەیەك له ئەولەوییەتی ئەجێندای هەرێم لەگەڵ بەغدا نەماون. هەر بۆیەش تا ئێستا كوردی ناوچه جێناكۆكەكان بەدەست سیاسەت و یاسا و بڕیارەكانی تەعریبی كۆن و نوێ گیرۆدەن. ئەمه جگه له مەترسیی خۆڕێكخستنەوەی گروپه تیرۆریستییەكان لەم ناوچانه و دروست كردنی مەترسی بۆسەر دانیشتوانەكەی و تەنانەت هەرێمی كوردستانیش. تەنانەت ئەو كاتەشی كه تەواوی ناوچه جێناكۆكەكان بۆ یەكەمجار له مێژوی لانی كەم سەد ساڵی ڕابردو كەوته دهست هێزه كوردییەكان، لەبری ئەوەی ئاوڕ له خەڵكی ماندو به ململانێی ئەم ناوچانه، به هەمو پێكهاتەكانییەوه بدەنەوە و، لەڕێی خزمەتكردنی دانیشتنوانە ڕەسەنەكەی، كەمەندكێشیان بكەن بۆ هاتنە سەر هەرێم، بەداخەوه زیاتر گرنگییان به دۆشینی نەوت و غازەكەیان دا و خەڵكەكەیان فەرامۆش كرد. پارتی و یەكێتی لەم ناوچانه به هۆی گرتنەبەری سیاسەتی پشت بەستو به بەرژەوەندیی شەخسی و حیزبییەوه، بونه هۆی ئەوەی تەنانەت بەشێكی زۆری كوردی ئەم ناوچانه، نەخوازەڵا هاوڵاتیی پێكهاتەكانی تر، خوازیاری گەڕانەوه بۆسەر هەرێم نەبن. دەكرا هەرێم لەڕێی دەرخستنی توانا نەوتی و گازییەكانی، بێ هەراج فرۆش كردنی و، تەنها به پەرەدانی یەك یان دو كێڵگه بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستیی ناوخۆیی، یەدەكی گاز و نەوتی هەرێم بكاته كارتێكی بەهێز بۆ یەكلاکردنەوەی كێشەكانی تری لەگەڵ بەغدا، بەتایبەت كێشەی ناوچه جێناكۆكەكان.

 

14. سیاسەتی هەڵەی هەرێم لەبواری نەوت و گاز، لاوازی كرد له پەیوەندییه ئیقلیمییەكانیشی. بەهۆی ئەوەی توركیا بویه تەنها دەروازەی هەرێم بۆ ناردنه دەرەوەی نەوتەكەی، كۆی ئابوریی هەرێم بویه بارمتەی توركیا. لە هەمان کات دا، بە هۆی پێویستیی زۆری هەرێم بە پارە بە هۆی کەڵەکەبونی قەرزەوە، ساڵی ٢٠١٦ هەرێم داوای لە تورکیا کردوە کە لە بەرامبەر لێخۆشبونی قەرزی پێشو بە بڕی یەک ملیار دۆلار و پێدانی پێنج ملیار دۆلاری تر، پشکی بەشێک لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم بکڕێت، بەڵام تورکیا ئامادە نەبوە ڕیسک بکات(٦). دەسەڵاتدارانی هەرێم ڕایانگەیاندوە کە ڕێکەوتنێکی پەنجا ساڵییان لەگەڵ تورکیا واژۆ کردوە کە جیا لە مەلەفی نەوت و گاز، ڕەهەندی ئەمنیش لەخۆ دەگرێت. هەڵبەت تا ئێستا نە پەرلەمانی کوردستان و نە ڕای گشتیی خەڵکی کوردستان ئاگاداری ناوەڕۆکی ئەو ڕێکەوتننامەیە و بەندە ئابوری و سیاسی و ئەمنییەکانی نین. بەڵام شاراوە نییە کە لێکەوتە و ئاسەوارەکانی ڕێکەوتنەکە بە ئاشکرا لە سەرجەم ڕەهەندەکانیەوە دیارن و، تنانهت له ڕوی سیاسیشەوه له زۆر ماوەدا، دەسەڵات لە هەرێمی کوردستان بویه پاشكۆی توركیا بە تایبەت ئەوەی پەیوەندیدارە بە رۆژاوای کوردستان. سەرەڕای ئەوەش، تورکیا بوەتە گۆڕاوێکی سەربەخۆ لە پەیوەندیی نێوان هەرێم و بەغدا. بەشێوەیەک کە هەر ڕێکەوتن و نزیک بونەوەیەک لەگەڵ بەغدا ئێستا سەرەتا پێویستی بە زامن کردنی پشتگیریی تورکیا هەیە.

 

باشە کێ بەرپرسە لەسەرجەم ئەم سەرەنجامە کوشندە هەنوکەیی و ئاییندەییە سیاسی و ئابوری و ئەمنییە ناوخۆیی و دەرەکییانەی سیاسەتی شکستخواردوی نەوتیی هەرێم؟

 

هەڵبەت کارێکی باشە کە دەساڵاتدارانی ئێستەی هەرێم دان بە شکستخواردویی ئەم سیاسەتەدا دەنێن. بەڵام ئایا تەنها ئەمە بەسە؟ ئایا لێیگەڕێین (عفی الله عما سلف) و ئەوەی بو بو و ڕویدا و سەرلەنوێ دەستپێبکەینەوە؟ ئایا ئەکرێ چارەنوسی گەلێک بەدەست دەسەڵاتدارانییەوە هەمیشە هاوشێوەی یاریی ماروپەیژە بێت و هەمو جارێ لە سەرەوە بە قومار و زاری هەڵە بگەڕێینەوە خاڵی سفر؟ هەروەک چۆن بە قوماری ڕیفڕاندۆم و لێکەوتەکانی دواتری لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧، ئامانجی سەربەخۆیی و تەنانەت نیوەی خاکی کوردستان، کە بۆ یەکەمجار لە مێژوی سەد ساڵی ڕابردو، بە خوێن و قوربانیدانی هەزاران شەهید و برینداری پێشمەرگە و خەڵک، کەوتنە ژێر کۆنترۆڵی هەرێم، جارێکی تر لە دەستدران و، هەرێم گەڕایەوە بۆ پێش ڕزگار کردنی عێراق و، سەنگ و ڕۆڵی لە ئاستی هاوکێشە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی عێراق، ئێجگار لاواز بو. دەوترێ لە ١٦ی ئۆکتۆبەر خیانەت کرا، بەڵام کوا بەدواداچون و لێکۆڵینەوە و لێپرسینەوەی بێلایەن لەسەر ئەم پرسە و مەسەلەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بە بێ حساب کردن بۆ لێکەوتەو و دەرەنجامەکانی؟ گەلانی زیندوی دونیا بۆیە پێشدەکەون چونکە هەمیشە لە سەرکەوتن و شکست دا هەڵسەنگاندن و لێپرسینەوە دەکەن، لایەنی گەش و پۆزەتیڤ و هەروەها تاریک و نێگەتیف هەڵدەسەنگێنن و، لێپرسینەوە دەکەن و بەرپرسیارێتی دەستنیشان دەکەن.

 

هەر بۆیەش گەر هەرێم دەیەوێ خۆی لە شکستی سیاسەتی چەوتی ڕابردو قوتار بکات، پێویستە لەڕێی دامەزراوەکانییەوە هەڵسەنگاندن و لێپرسینەوە بکات. وەک باسمان کرد، سەرەڕای پەککەوتەیی ئێستای پەرلەمان، بەڵام ئەگەر ئەویسترێ کەمێک شکۆ بۆ ئەم دامەزراوەیە بگەڕێتەوە، ئەوا پێویستە لەگەڵ بانگ کردنی بەرپرسیارانی پێشو و ئێستای مەلەفی نەوت لە هەرێم کە زۆرینەیان لە لوتکەی هەرەمی دەسەڵاتی ئێستادان، کۆی مەلەفی نەوت و گازی هەرێم بە سەرجەم ڕەهەند و لێکەوتەکانییەوە پێداچونەوەی بۆ بکرێت و، بڕیاڕ و یاسا و هەمواری یاسایی پێویستی لەسەر دەربکرێ و، بەرپرسیارانیش دەستنیشان بکرێن و، لێپرسینەوەیان لێبکرێت.

 

هاوتەریب لەگەڵ ئەمە، ئەنجامدانی چاکسازیی ڕاستەقینە لە چۆنیەتیی دەستخستنی داهات و فرەچەشن کردن و شەفاف کردنی، لەگەڵ چاکسازی لە چۆنیەتیی خەرجکردنی داهات و هێنانەکایەی دادپەروەی لە دابەش کردنی داهات، پێویستییەکی هەنوکەیی بەردەوامیدان بە ژیانی حوکمڕانیی لەقی هەرێمن (درێژە بەم بابەتە نادەین، چونکە زۆر باس کراون).

 

لە هەمان کاتدا، لێپرسینەوەی شەفاف و گەیشتن بە چارەسەری واقیعی و یاسایی بۆ سەرجەم ئەو دەیان ملیار دۆلارەی داهاتی هەرێم کە دیار نین و، براونەتە دەرەوە، لایەنێکی گرنگی تری چارەسەری تەگژەی دارایی و ئابوریی هەرێمن. دەسەڵاتدارانی هەرێم گەر ئەیانەوێ درێژە بە دەسەڵاتی خۆیان بدەن و، داروپەردوی ئەزمونی حوکمڕانیی شکستخواردوی هەرێم بە هۆی خەشم و توڕەیی خەڵکەوە بەسەریاندا نەڕوخیت، ئەوا پێویستە دەست بە گیرفانی خۆیان و حسابە بانکییەکانیان لە دەرەوە بکەن، کە هەر درەنگ یان زو نهێنییەکانی ئەم مەلەفەش ئاشکرا ئەبێت. مەلەفی ئەو پارانەی براونەتە دەرەوە، لە ڕابڕدو و لە ئێستەش لە ئاستی عێراق و دەرەوە، لە ئەولەوییەتی کارمان بوە و، وازی لێناهێنین و لەسەری بەردەوام دەبین.

 

هەڵبەت هەر تەنها ئەمانە بەس نین، دۆخی هەنوکەیی بواری نەوت و گازی هەرێم و دەرەنجامە ناوخۆیی و عێراقی و دەرەکییەکانی، هێندە ئاڵۆزە کە هەرێم بە تەنیا ناتوانێ خۆی لە تەڵەزگە و زەلکاوەکەی ڕزگار بکات. ڕەنگە دیدێکی نوێ بۆ پەیوەندی لەگەڵ عێراق و، گەیشتن بە سەرەتای نوێ لەگەڵ بەغدا لەسەر کۆی مەلەفی نەوت و گازی هەرێم، بە سود وەرگرتن لە دەستوری عێراق، بەشێکی تری چارەسەر لەخۆ بگرێ کە لە بەشی داهاتودا باسی لێوە ئەکەین.


بەشی دوەم: چارەسەری هاوبەش لەگەڵ عێراق

 

  یەکەم: مێژوی پەیوەندیی هەردولا و دەرباز بون بەرەو ئایندە

 وانەیەکی سەرەکیی شکستی ریفراندۆمی (٢٠١٧) کە پێویستە دەسەڵاتدارانی هەرێم باشتر لێی گەیشتبن، ئەوەیە کە بونی ئێمە لە عێراق، تەنها گۆڕاوێکی (Variable) عێراقی نییە، بەڵکو لە هەمان کاتدا گۆڕاوێکی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیشە. واتە گۆڕینی پەیوەندیی هەرێم لەگەڵ بەغدا، تەنها پەیوەست نییە بە بەغداوە، بەڵکو ئەم پەیوەندییە کاریگەریی لەسەر هاوسەنگیی هێز و، هاوکێشە ئیقلیمی و تەنانەت نێودەوڵەتییەکانیش هەیە.

عێراق دەوڵەتێکی دروستکراوی پاش جەنگی جیهانیی یەکەمە. دروستبونی ئەم دەوڵەتە و دیاریکردنی سنورەکەی و تەنانەت دیاریکردنی مەلیکەکەی، بڕیارێکی ناوخۆیی گەلانی عێراق نەبوە هێندەی دەرهاویشتەی بڕیاڕی دەوڵەتە سەرکەوتوەکانی جەنگ (بەتایبەت بەریتانیا) و، ڕێکەوتننامەکانی پێش و پاش جەنگ بو.

بەم شێوەیەش وا کورد بۆ نزیکەی سەدەیەکە بە ناچاری لەناو عێراقە و، هەر لەو کاتەشەوە بەردەوام لە ململانێی قورسدایە لەگەڵ دەسەڵاتدارە یەک لەدوای یەکەکانی بەغدا بۆ چەسپاندنی مافەکانی.

پرسیاری جەوهەری لێرەدا ئەوەیە کە مادەم مانەوەی هەرێم لە چوارچێوەی عێراق راستیەکی هەنوکەییە، بۆچی لە بری ئەوەی لەم بونە ناچارییە رابکەین و بەمەش هەمیشە زەرەرمەند ببین، هەوڵ نەدەین سود لە بونمان لە چوارچێوەی عێراق وەربگرین؟ بەتایبەت کە ئێستا بەشێکی زۆری مافەکانی هەرێم لە چوارچێوەی دەستوری عێراق دانپیانراون. ئەوەشی بەدەست نەهاتوە، کەمتەرخەمی سەرەکی، دەسەڵاتدارانی هەرێم خۆیانن سەرەڕای نەیاریی بەشێک لە کاربەدەستانی بەغدا.

لە بەرامبەریشدا عێراق وەک دەوڵەتێکی دروستکراو بە دڕێژایی سەدەی ڕابڕدو، نەیتوانیوە ببێتە دەوڵەتێکی سەرکەوتو. یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی شکستخواردویی دەوڵەتی عێراقیش کێشەکانی بوە لەگەڵ کورد و، هەوڵدانی سەپاندنی تاک ناسنامەیی قەومەچی و دەسەڵاتی ناوەندی بوە. تەنانەت یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی شەڕە دەرەکییەکانی عێراقیش، هەر پەیوەندیی هەبو بە ئامادە نەبونی رژێمی پێشو بۆ سەلماندنی چارەسەری دادپەروەرانە بۆ کێشەی کورد.

سەرنج بدەن، دەسەڵاتی بەعس ئامادە نەبو مافی کورد لە کەرکوک بسەلمێنێت، لەپێناو ئەمەدا سازشی بۆ ئێران کرد لە "شگ العرب" لە رێکەوتننامەی جەزائیر لە بەرامبەر دەستهەڵگرتنی شا لە یارمەتیدانی کورد.

ناکۆکی لەسەر ئەم رێکەوتننامەیە یەکێک بو لە هۆکارەکانی سەرهەڵدانی شەڕی کەنداوی یەکەم و، ئەم شەڕە و دەرەنجامەکانیشی هۆکاری سەرەکیی شەڕی کەنداوی دوەم بو.
بەعس سەرەڕای سازشە دەرەکییەکەی بۆ ئێران، شکستی خوارد لە بەزاندنی کورد و، لە هەمان کاتیش لەگەڵ چەندین هۆکاری تر، عێراقی دەرگیری زنجیرەیەک ململانیێ ناوخۆیی و دەرەکیی خوێناوی کرد کە سەرەنجامەکەی روخانی رژێمەکەی بو.

 لە کاتێکدا ئەگەر نەرمیی بنواندایە بەرامبەر بە کورد و داواکارییەکانی بە تایبەت لە کەرکوک، ئەوا هەم بەشێکی کێشە ناوخۆییەکانی عێراقی چارەسەر دەکرد و لە بەرامبەر دەرەوەیدا بەهێزتر دەبو، هەم لەوانەیە دەرگیری زۆرێک لە کێشە دەرەکییەکانیشی نەبوایە.

 

ئایا کاتی نییە کە لە بری ئەم پەیوەندییە ئاڕاستە پێچەوانەیە لەنێوان هەرێم و بەغدا، تێڕوانینێکی نوێ بۆ پەیوەندییەکی پشت بەستو بە بەرژەوەندیی هاوبەش لە نێوان هەر دو لا بێتە کایەوە؟ ئایا ناتوانرێ لەبری دژیەکیی سیاسی و ئابوری، پەیوەندییەکی تەواوکاری (Integration)ی ئابوری و پاشان سیاسی، لە نێوان هەر دو لادا بهێنرێتە کایەوە؟ تاکەی توانا و دەرامەتەکان لەم دژبەرییەدا بەفیڕۆ دەدرێ لەبری بەخەرجدانیان لە بنیاتنان و هێنانەکایەی سەقامگیریی سیاسی و ئابوری؟ عێراق و لەناویشیدا هەرێم، ئەتوانێ ببێتە دەوڵەتێکی سەرکەوتو، ئەگەر بتوانێ ببێتە خاوەنی ستراتیژێکی نیشتیمانیی نوێ بەتایبەت لە بواری ئابوری. شوێنی عێراق لەروی جیۆپۆلیتیکییەوە، دەرفەتی ئەوەی داوەتێ کە ببێتە دڵی ڕێگا بازرگانییە نێودەوڵەتییەکان و، ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا، کەنداو و دەریای ناوەڕاست پێکەوە ببەستێتەوە، کە لەئێستادا چەند پڕۆژەیەک لەم بوارەدا هەن. هەرێمی کوردستانیش لە پڕۆژەیەکی وادا شوێنگەیەکی ئێجگار گرنگی دەبێ "ئەم بابەتە زۆر زیاتر هەڵدەگرێ بۆ باس کردنی، لە دەرفەتێکی تردا هەوڵ ئەدەین قسەی لەسەر بکەین".

 

هەرێم و بەغدا ئەتوانن یەکتر تەواو بکەن لەڕوی وزەوە (نەوت، گاز، کارەبا)، لە ڕوی ئاو، لە ڕوی زەویی کشتوکاڵی و گەشتوگوزار، لە روی ئەمنی و بەرەنگاربونەوەی مەترسیی هاوبەش بەتایبەت ڕوبەڕوبونەوەی تیرۆر و، تەنانەت لە پەیوەندیی نێودەوڵەتی و ئیقلیمیش. گۆڕینی پەیوەندیی نێوان هەر دولا لە پەیوەندیی بەریەککەوتن و بەیەکەوەبونی ناچاریی پڕ لەکێشە، بۆ پەیوەندیی ئارەزومەندانەی یەکتر تەواوکەر و بەرژەوەندیی هاوبەش، هەر دولا بەهێز ئەکات.

هەڵبەت پەیوەندییەکی لەم شێوەیە، پێویستی بە دەستەبژێرێکی سیاسیی هەیە لە هەردولا کە لە ئاستی دەوڵەت بیر بکەنەوە، نەک لە ئاستی بەرژەوەندیی کەسی و حیزبی و، لە ڕوانگەی عەقڵی خێڵەکیی بەرتەسکەوە، کە لە ئێستادا زۆر کەمن. پڕۆژەی لەو شێوەیە، بازرگانیی دڕێژەدان بە دەسەڵات لە رێی رەواج دانی درۆیینە بە دژیەکی نەتەوەیی و مەزهەبی، سەربەخۆخوازی و ناوەندگەرایی، لە لایەن هەندێک لە هێزە سیاسییەکانی هەرێم و بەغدا، لاواز دەکات. ئەوانەی شەقام دژ بەیەک هان ئەدەن، بەڵام کە دێتە سەر باسی دابەش کردنی پۆست و ئیمتیازات، کەس وەک ئەمانە لە هەر دولا، زو ناگەنە رێککەوتن. باشتترین نمونەش بۆ ئەمە کاندید کردنی د. فواد حسێن بۆ وەزیری دەرەوە عێراق و دەنگدانی هێزە عێراقیەکانە پێی لەناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق . بروانن ئەم زاتە یەکێک بو لە داکیکۆکارانی سەرسەختی ئەنجامدانی ریفراندۆم، بارزانی پێداگری کرد لە سەر کاندیدکردنی بۆ پۆستی وەزیریی لە حکومەتی ئەو عێراقەی گوایە دەیویست لێی جیابێتەوە، تەنانەت ڤیتۆی لەسەر تێپەڕاندنی کابینەکەی د. محەمەد عەلاوی دانا لەبەر ئەوەی ئامادە نەبو وەزیرەکانی کابینەی پێشو بەم زاتەشەوە بکاتەوە بە وەزیر.

 

لە بەرامبەریشدا ئەو هێزە عێراقیانەشی لە راگەیاندنەکانەوە زۆر دژی د. فواد حسێن رای گشتی و شەقامیان دەوروژاندو بە عەرابی دابەش کردنی عێراقیان لە قەلەم دەدا، زۆر بە سادەیی و سانایی دانگیان پێدا بۆ ئەوەی بیکەن بە نوێنەری هەمو عێراق لە دەرەوە. لێرەشەوە دەردەکەویت بەشێک لە هێزە سیاسیەکان لە هەردو لا بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە لە وروژاندنی شەقام دژ بە یەکتر بۆ شەرعیەت دان بە مانەوەیان. هەر بۆیەش دید و ڕوانینی تر، کە پشت ئەستوربێت بە چارەسەر کردنی کێشەکان لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی گشتی و هاوبەشی نیشتیمانی، دور لە وروژاندنی درۆینەی شەقام دژ بەیەکتر، نەیاری زۆر دەبن.

دوەم: نەوت و پەیوەندیی نێوان هەرێم و بەغدا

 هێندەی پەیوەندیی بە سیاسەتی نەوتیی هەرێمەوە هەیە، وەک پێشتر باسمان کرد، بوەتە خاڵی لاوازی هەرێم لەگەڵ بەغدا، بوەتە قوفڵی بەرەوپێشچونی پەیوەندییەکانی نێوان هەر دولا و، بوەتە هۆی فەرامۆش کردنی کێشەکانی تری نێوان هەرێم و بەغدا بەتایبەت کێشەی خاک. ئەمە لە کاتێکدایە، نەوت خۆی، بەردەوام گرنگیی خۆی لە دەست ئەدات، بەتایبەت بە هۆی زیاد بونی وزەی جێگرەوە و، پەرەدان بە تەکنۆلۆژیای بەکارهێنەری وزەی جێگرەوە. هەروەها بە هۆی زیاد بونی نەوتی بەدیلی نەوتی ئۆپیک بەتایبەت نەوتی شێڵ و، زیاد بونی ململانی لە نێوان بەرهەمهێنەرانی نەوت لەناو ئۆپیک و دەرەوەی و، کەم بونەوەی گرنگی پێدانی ئەمریکا بۆ نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

دەکرێ هەرێم وزە بکاتە کلیلی چارەسەر کردنی کێشەکانی دیکەی لەگەڵ عێراق، بەڵام بەو مەرجەی هەرێم ئامادە بێت کە پیداچونەوە و راستکردنەوە بۆ کۆی سیاسەتی نەوتیی خۆی بکات و، هاوشیوەی عێراق گفتگۆ بکات لەگەڵ کۆمپانیاکانی نەوت بۆ پێداچونەوە بەگرێبەستە نەوتیەکان. چونکە پێناچێ عێراق گرێبەستە نەوتییەکان و هەناردنە کردنی نەوتی هەرێم، بەم شێوەیەی ئێستای قەبوڵ بکات. عێراق ئێستا دو سکالای هەیە لەسەر هەناردە کردنی سەربەخۆی نەوتی هەرێم. سکاڵایەکیان لە دادگای ناوبژیوانیی ژوری بازرگانیی پاریسە لە دژی تورکیا، ئەوی تریشیان لە دادگای باڵای فیدراڵیی عێراقە دژ بە هەرێمی کوردستان(٧).

 

پێویستە هەرێم، پێش یەکلاکردنەوەی ئەو سکاڵایانە بگاتە رێکەوتن لەگەڵ بەغدا لە بواری وزە بە گشتی و نەوت بەتایبەتی. بەتایبەت کە گفتوگۆ تەکنیکییەکانی ماوەی رابردوی نێوان وەفدی هەردولا لە بواری نەوت هەنگاوی باشی بڕیوە و، ئێستاش حکومەتی نوێی عێراق بە سەرۆکایەتیی مستەفا کازمی ئامادەیی نیشانداوە بۆ گفتوگۆ و رێککەوتن لە ماوەی مانگی حوزەیرانی ئەمساڵ.

هەڵبەت هاوزەمان لەگەڵ ئەم گفتوگۆیانە، هەرێم پێویستی بە هەڵمەتێکی پەیوەندیی گشتیش هەیە لەگەڵ دەستەبژێری ڕۆژنامەوانی و ڕۆشنبیری و ئەکادیمیی عێراقی و، ڕای گشتیی شەقامی پارێزگاکانی عێراق. لێدوانی نابەرپرسانە و لوتبەرزانەی موزەیەفی هەندێک لە کاربەدەستانی هەرێم لە قۆناغی پێشو و، ئەنجام دانی ڕیفراندۆم و شکستهێنانی و، بڵاوبونەوەی سەدای گەندەڵیی دەسەڵاتی هەرێم بە هەمو دنیادا، شەقامی عێراقیی زۆر توند دژ بە هەرێم ئاڕاستە کردوە.

 

ئاڕاستەی زاڵ لە شەقامی عەرەبی عێراق سەبارەت بە هەرێم ئەوەیە کە «دەساڵاتدارانی هەرێم، نەوتی هەرێم ئەدزن و، بۆ خۆیانی دەفرۆشن و یەک دیناری نادەن بە خەزێنەی گشتی لە بەغدا، کەچی حکومەتی ئیتیحادی لە نەوتی بەسرەش پارە ئەنێرێت بۆ هەرێم». هەر بۆیەش چاکسازیی ناوخۆیی و، گۆڕینی گوتاری ئاڕاستەکراو بەرەو بەغدا و، کار کردن لەسەر دۆزینەوەی زمانی هاوبەش و بەرژەوەندیی هاوبەش و ئامادەیی بۆ شەفافییەت، کاریگەر دەبێ بۆ نەترسانی حکومەتی عێراق لە ڕێکەوتن لەگەڵ هەرێم.

سێیەم: روانگەی دەستوریی کێشە نەوتییەکان

 بە تێڕوانینی ئێمە مەلەفی نەوت وگازی هەرێم بەم شێوە و دەرەنجامەی ئێستای، هەندێک کێشەی دەستوریی هەیە. دەستوری عێراق لە هەر دو مادەی ١١١ و ١١٢ دا باسی چۆنیەتیی ڕێکخستنی مەلەفی نەوت و گاز لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکانی نەوت و گاز دەکات. مادەی ١١١ ئاماژە بەوە دەکات کە نەوت و گاز موڵکی سەرجەم گەلی عێراقە لە هەمو هەرێم و پارێزگاکان.

 

کەواتە موڵکدارێتیی سەرجەم کێلگە نەوتی و گازییەکانی عێراق ئیتیحادییە. بەم شێوەیەش دەبێت کۆکردنەوەی داهاتی نەوت و گاز و دابەش کردنیشی، بە هەندێک پێوەر، هەر ئیتیحادی بێت. پێوەرەکانی دابەش کردنی داهاتی ئیتیحادی بە پێی دەستور ئەمانەن:

 

1. ڕێژەی دانیشتوان و دابەش بونیان بەسەر هەرێم و پارێزگاکان (م ١١٢/ یەکەم).
2. قەرەبوی هەرێم لەو زیانانەی بەریکەوتوە بە هۆی سیاسەتەکانی ڕژێمی پێشو بۆ هێنانەکایەی گەشەسەندنی هاوسەنگ لە هەمو عێراق (م ١١٢/ یەکەم)، بڕ و ماوەی قەرەبو کردنەوەکە بە کراوەیی هێڵراوەتەوە.
3. تەرخان کردنی بەشێکی دیاریکراو لە داهاتی ئیتیحادی بەشێوەیەکی دادپەروەرانە بۆ هەرێم و پارێزگاکان بۆ ڕایی کردنی کاروبارەکانیان و جێبەجێ کردنی بەرپرسیارییە دەستورییەکانیان (م ١٢١/ سێیەم).
4. پەترۆدۆلار بۆ پارێزگا بەرهەمهێنەکان بەپێی یاسای پارێزگاکان و یاساکانی بودجەی ساڵانە.

بەڵام سەبارەت بە ئیدارەدانی کەرتی نەوت و گاز، دەستور لە مادەی ١١٢/ یەکەم، دو قۆناغی دیاری کردوە. قۆناغی پێش کەوتنە بواری جێبەجێ کردنی دەستور لە ٢٠/ ٥/ ٢٠٠٦، کە لەم قۆناغەدا ئیدارەدانی ئەم کەرتە هاوبەشە لە نێوان حکومەتی ئیتیحادی و هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان. قۆناغی دوەم، قۆناغی پاش کەوتنە بواری جێبەجێ کردنی دەستورە کە دەستور لێی بێدەنگ بوە و، بە پشت بەستن بە مادەی ١١٥، کە ئاماژە بەوە دەکات هەر شتێک کە لە دەسەڵاتە حەسرییەکانی حکومەتی ئیتیحادی باس نەکرا بو، دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگا نارێکخراوەکانە لە هەرێمدا. بەم پێێەش ئیدارەدانی ئەو کێڵگە نەوتی و گازییانەی پێش ٢٠/ ٥/ ٢٠٠٦ بەرهەم نەهێنراون، لە دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگا ناڕێکخراوەکانە لە هەرێمدا.

 

بەڵام دەستوری عێراق لە مادەی ١١٢/ دوەم دا مەرجی داناوە لەسەر ئەم ئیدارەدانەی قۆناغی دوەمیش. ئەویش ئەوەیە کە حکومەتی ئیتیحادی و هەرێم و پاڕێزگا بەرهەمهێنەرەکان، پێکەوە (معا)، ستراتیژی پێویست بۆ پەرەپێدانی سامانی نەوت و گاز دادەڕێژن، بە شێوەیەک کە دەستەبەری زۆرترین سود بۆ گەلی عێراق بکات، بە پشت بەستن بە نوێترین تەکنیکەکانی بنەماکانی بازاڕ و هاندانی وەبەرهێنان.

لێرەوە ئیدارەدانی کەرتی نەوت و گازی هەرێم کێشەی دەستوریی هەیە. دەسەڵات لە هەرێم بێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ئیتیحادی و تەنانەت پارێزگا بەرهەمهێنەرەکانی ناو هەرێم (دەقی مادەی ١١٢ باسی پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان دەکات، نەک پارێزگا ناڕێکخراوەکان لە هەرێم یان پارێزگا بەرهەمهێنەرە ناڕێکخراوەکان لە هەرێم)، ستراتیژی مامەڵەی لەگەڵ کەرتی نەوت و گاز داڕشتوە و، لەسەر بنەمای یاسای نەوت و گازی هەرێم گرێبەستی هاوبەشیی بەرهەمی لەگەڵ کۆمپانییاکان کردوە کە دەرکەوت کەمترین سودی نەک بۆ گەلی عێراق، بەڵکو بۆ گەلی کوردستانیش هەیە.

هەڵبەتە ئەم بڕگەیە لە هەمان کاتیشدا ماف بە هەرێمی کوردستانیش ئەدات کە بەشدار و هاوبەش بێ لە دانانی ستراتیژی پەرەپێدانی کەرتی نەوت و گاز و، چۆنیەتیی بەکارهێنانی داهاتەکەی لە هەمو عێراقدا. نەوت لە عێراقیشدا نەبوەتە سەرچاوەی بەرهەمهێنانی سەرمایە. نەوتی عێراق، لە قۆناغی ڕابڕدو لە خزمەتی ئەجێندای دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق و، درێژەدان بە ململانێ و شەڕە ناوخۆیی و دەرەکییەکان بوە و، هاوڵاتیانی عێراق نەک هەر کەمترین سودیان لێبینیوە، بەڵکو زۆر جار بە ئاگرەکەی سوتاون. لە قۆناغی نوێی دوای ڕوخانی سەدامیش، هاوشێوەی هەرێم، گەندەڵیی دەسەڵاتدارانی عێراق وای کردوە کە هاوڵاتیی ئاسایی کەمترین سودمەند بێت لە داهاتی نەوتی عێراق. نەوت لە عێراقیش بوەتە هۆی دواکەوتنی کەرتەکانی تری ئابوری و، بەرفراوان بونی هەژاری و، نەبوەتە سەرچاوەی دابین کردنی خزمەتگوزارییە بنچینەییەکانی ژیان.

دەسەڵات لە هەرێمی کوردستان ئەگەر ئەیەوێت خۆی دەرباز بکات لە سەرجەم ئەو چەوتییانەی کە لە بواری سیاسەتی نەوت و گازی هەرێم هاتونەتە کایەوە، ئەوا دەبێ لە چوارچێوەی بڕگەی دوەم لە مادەی ١١٢، بە هاوکاریی حکومەتی ئیتیحادی و پارێزگا بەهەمهێنەرەکانی ناو هەرێم، پیاچونەوەی بنچینەیی بە کۆی پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستاندا بکات.

چوارەم: کاری هاوبەش لە بواری گازی سروشتی

کەرتی گازی هەرێم، بوارێکی بەرفراوانترە بۆ بەرهەمهێنانی زیاتری بە دور لە سیاسەتی پڕ چەوتیی پێشو و، بە هاوکاری لەگەڵ حکومەتی ئیتیحادی. هاوکاریی هەرێم و بەغدا لە بواری کەرتی گاز، کە پێویستییەکی هەنوکەیی عێراقە بۆ بەرهەمهێنانی وزە بەتایبەت کارەبا، دەرگای هێنانەکایەی پەیوەندییەکی نوێ لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی هاوبەش و تەواوکاری، ئەهێنێتە کایەوە کە ڕێگا خۆش ئەکات بۆ چارەسەری کێشە بنچینەییەکانی تر لە نێوان هەر دو لا. هەنگاونانی لەم شێوەیە، متمانەی ئەوەش دروست ئەکات کە هەر دو لا بەشێوەی تاکتیکی و کورت مەودا مامەڵە لەگەڵ یەک ناکەن کە ئەمەش گرفتێکی گەورەی بەردەم دانوستانەکانی ئێستایە. بەتایبەت کە بەغدا گومانی ئەوەی هەیە کە هەرێم ئێستا بە هۆی دابەزینی نەوتەوە ئەیەوێت ڕێکەوتنی کاتی بکات و هەرکات نرخی نەوت بەرز بویەوە ئەگەڕێتەوە سەر هەمان سیاسەتی خۆی و، بە سەربەخۆیی نەوت ئەفرۆشێت.

لە هەمان کاتدا، کەرتی گاز جگە لەوەی پێویستییەکی ناوخۆیی هەرێمە، بە هەمان شێوە ئایندەی لە بازاڕی وزەی جیهانی، مسەوگەرترە لە نەوت. پەرەدان بە کەرتی گازی هەرێم بەو شێوەیەی باسمان کرد، ئەگەر هاوزەمان بێ لەگەڵ ڕوئیایەکی ستراتیژی بۆ پەرەدان بە ژێرخانی ئابوری، بەتایبەت کەرتی گواستنەوە بە هاوبەشی لەگەڵ عێراق، هەرێمی کوردستان ئەخاتە پێگەیەکی بەهێزەوە لە سەر نەخشەی وزەی جیهانی و سیاسەتی نێودەوڵەتیش.

دەرەنجام:

ئیدارەدانی هەڵەی کەرتی نەوت و گازی هەرێم لەماوەی نزیکەی ١٥ ساڵی ڕابردو، هەرێمی کوردستانی خستوەتە سەر لێواری داڕوخانی ئابوری و، نەک هەر نەیتوانیوە سندوقێکی پاشەکەوتی سامان بهێنێتە کایەوە بۆ کاتی قەیران و تەنگژەی دارایی و بۆ نەوەکانی داهاتوش، بەڵکو بوەتە هۆی "کەڵەکە بونی قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی بۆ هەرێم وەک ئەوەی باس دەکرێ". وەبەرهێنان لە سامانی سروشتیی هەرێمی کوردستان، نەک هەر نەبوەتە هۆی هێنانی خۆشگوزەرانی بۆ هاوڵاتیانی هەرێم، بەڵکو بوە هۆکار بۆ زیاد بونی هەژاری.

داهاتی نەوت و گاز نەک نەبوە هۆی بەهێز کردنی ئابوریی هەرێم، بەڵکو بوە هۆی پوکانەوە و لاواز کردنی کەرتەکانی پیشەسازی و کشتوکاڵ و گەشتیاری.

سەرەنجامە خراپەکانی ئەم سیاسەتە تەنها پەیوەست نییە بە بواری ئابوری، بەڵکو لێکەوتەی سیاسیی گەورەی کوشندەشی بەدوای خۆیدا هێناوە. هەر لە لاواز بونی زیاتری دامەزراوەکانی هەرێمەوە بگرە، بۆ لاواز بونی دیموکراسی و مۆنۆپۆڵیی سیاسیی دەستەبژێرێکی پشت بەستو بە مۆنۆپۆڵی ئابوری و گەندەڵی و، وابەستەیی سیاسی و ئابوری بۆ دەوڵەتانی دراوسێ و، لاواز بونی هەرێم لە هاوکێشە ناوخۆییەکانی عێراق.

دەرهێنانی نەوت و گازی هەرێم، نەک هەر نەبوە کارتێکی بەهێزی هەرێم لە بەرامبەر بەغدا بۆ یەکلاکردنەوەی کێشە لەمێژینەکانی لەگەڵ بەغدا، بەڵکو ڕێک بویە خاڵێکی لاوازی هەرێم کە بە هۆیەوە چارەسەرکردنی کێشەکانی تری وەک کێشەی خاکی کردە کێشەی لاوەکیی هەرێم.

دەسەڵاتدارانی هەرێم پاش دەست بردن بۆ دەرهێنان و فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت، بێ لێکۆڵینەوە و دیراسە کردنی ورد، وەک پولی دۆمینە زنجیرەیەک هەڵەی یەک بەدوای یەکیان ئەنجام دا و، هەندێ جار هەڵەیان بە هەڵەی گەورەتر چارەسەر کرد.
 بەشێوەیەک کە ئێستا دۆسیەی نەوت و گازی هەرێم، بوەتە دۆسییەیەکی ئاڵۆزی پڕ لە کارەکتەر و ڕەهەندی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، کە چارەسەری چەوتییەکانی بە پینەوپەڕۆ ناکرێت، بەڵکو پێویستی بە نەشتەرگەریی بنچینەیی هەیە.

دانپیانان بە شکستخواردویی سیاسەتی نەوت و گازی ڕابردوی هەرێم لەناوخۆدا کاتێک قەبوڵکراو دەبێ کە کۆی ئەم سیاسەتە بخرێتە بەر نەشتەری لێپرسینەوە و دەستنیشان کردنی بەرپرسیاریێتی و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی و، ڕاست کردنەوەی چەوتییەکان.
بە هەمان شێوە بەڕوی دەرەوەدا پێویستی بە داڕشتنی پەیوەندییەکی نوێ هەیە لەگەڵ حکومەتی ئیتیحادیی عێراق لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی هاوبەش و تەواوکاری (Integration)ی دو لایەنە، نەک تەنها لە بواری وزە، بەڵکو لە بواری سێکتەرەکانی تری ئابوریش.


پەراوێز:
1. محمد عواد العتابی: این أموال العراق، دراسە استقصائیە احصائیە مقارنە للموازنات المتعاقبە منژ عام 2003 لغایە عام 2018، ص 45.
2. بڕوانە دەقی ڕاپۆرتەکە لە ٢/ ٣/ ٢٠٢٠:
Jack Farchy & Javier Blas, Russia‌s State Oil Company Paid Mystery Consultant $250 Million in Iraq Deal, in site:
https://www.bloomberg.com/…/rosneft-paid-mystery-consultant…
3. بڕوانە چاوپێکەوتنی سامر ‌غەزبان وەزیری پێشوی نەوتی ‌عێراق لە کەناڵی شەرقییە لە ڕۆژی ٢٥/ ٤/ ٢٠٢٠. لینکی چاوپێکەوتنەکە:
https://www.facebook.com/sharqiyatv/videos/613593195900776/
هەروەها بۆ زانیاریی زیاتر لەسەر گرێبەستە نەوتییەکانی عێراق بڕوانە: حمزە الجواهری، جولات التراخیص النفگیە بالارقام، علی موقع:
https://almasalah.com/…/171…/جولات-التراخیص-النفگیە-بالارقام
4. بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە:
Dmitry Zhdannikov, Kurdistan pays $1 billion to Dana Gas, partners to settle London case, in site:
https://www.reuters.com/…/kurdistan-pays-1-billion-to-dana-…
5. بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە:
Mariya Petkova, What did Russia get from its KRG gamble?, in site:
https://www.aljazeera.com/…/russia-krg-gamble-rosneft-iraq-…
6. بڕوانە هەمان سەرچاوەی پێشو.
7. بۆ زانیاریی زیاتر لەسەر ئەو سکاڵایانەی لەسەر نەوتی هەرێم هەن، بڕوانە: بەهرۆز جەعفەر، مەترسی سکاڵاکان لەسەر کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، ٤/ ٩/ ٢٠١٩ لە سایتی:
http://www.mirs.co/KU/details.aspx?jimare=158
هەڵبەت حکومەتی هەرێم و، ئاشتی هەورامی وەزیری پێشوی سامانە سروشتییەکانی هەرێم بە شەخسی ، سکاڵایەکی تریشیان لەسەرە لە دادگای شاهانەی بەریتانیا، لە لایەن کۆمپانیای دیناستی لەسەر هەر دو کێڵگەی کوردەمیر و تۆپخانە و، ئەم کۆمپانیایەش داوای (١،٥٠٠،٠٠٠،٠٠٠$) یەک ملیار و پێنجسەد ملیۆن دۆلار قەرەبو دەکاتەوە لەبەرامبەر لەمپەر دروست کردن لە بەردەم مامەڵەی کۆمپانیای ناوبراو لەگەڵ کۆمپانیای ڕیپسۆڵی ئیسپانی. بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە:
Simon Watkins, Rampant Corruption In The World‌s Last Oil Frontier, Aug 20, 2019, In Site:
https://oilprice.com/…/Rampant-Corruption-In-The-Worlds-Las…
18@#sa11

1228 جار خوێندراوەتەوە