ڕەنگە زۆر كتێب دەربارەی كۆكردنەوەو یاخود لێكۆڵینەوە و توێژینەوە دەربارەی مێژوی ڕۆژنامەو گۆڤارو بڵاوكراوەكانی كوردستان كرابێت، بەڵام كەمیان بە شێوەیەكی زانستی و میتۆدێكی توێژینەوەی ئەكادیمی ڕەچاوكراوەو زۆر جار خوێنەری تێر نەكردوەو زانیاری و داتاو ڵكۆڵینەوەی تیا نەبوە، وەك دەڵێن نوسینەكان ئینشایی بوە.


بەڵام نوسینەكانی نەوشیروان مستەفا ئەمین بە گشتی و لەم كتێبە نوێیەدا، كەدوای كۆچی دوای بڵاوكراوەتەوە، زۆرترین زانیاری و مانا بە كەمترین وشەو بە شێوازاێكی زانستی ئەكادیمی پڕزانیاری و داتا خوێنەر و توێژەر بەتەواوی دەوڵەمەند دەكات.


" كوردو كوردستان لە تێگەیشتنی ڕاستی و لغە العرب" دا، لە چوارچێوەی پڕۆژەی بەدەم ڕێگاوە گوڵچنین، كتێبی دوەم بەرگی سێهەم، بڵاوكراوەتەوە.

دەمەوێت لەم نوسینەدا باسی "تێگەیشتنی ڕاستی" بكەم، لە بنەمادا كتێبەكە بە شێكی تریشی تەرخانكردوە بۆ "زێبارو بارزان لە بیرەوەرییەكانی عەبدولعەزیز قەساب (1882-1956"دا.یەكێك بوە لەسیاسیە ناسراوەكانی عێراق و یاداشتەكانی دەربارەی ئەو ماوەیەی لە زێبار قایم قام بوە، شایەتیەكی گرنگە لەسەر هەل و مەرجی كوردستان لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا.

سەرەتای داگیركردنی عێراق
دەستپێكی باسە كە خوێنەر بە مێژوییەكی كورت و پوخت دەربارەی پرۆسەی داگیركاری پیاوە نەخۆشەكە و دابە شكردنی لە لایەن نوێنەرانی فەڕەنساو بەریتانیاو ڕوسیا ناسراو بە پەیمانی سایكس-پیكۆو دواتر پەشیمان بونەوەی نوێنەری ڕوسیا ..... بە هۆی شۆڕشی ڕوسیاو كشانەوەی سوپاكەی لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و لە شەڕی دژ بە دەوڵەتی عوسمانی و ئاشكراكردنی ئەم ڕێكەوتنامەیەو لێكەوتەخراپەكانی بۆ هاوپەیمانان ڕوندەكاتەوە.


هاوكات بەوردی بەراوردی سوپای بەریتانیاو پێكهاتەو سوپا سلاری و سەركردەكانی و دەوڵەتی عوسمانی و پێكهاتەی سوپاو ناوی سەركردە سەربازیەكانی و یەكەكانی كە جێگیربون و پلانی سەربازی شێوازی هاتنی سوپای بەریتانیاو چۆنیە تی هیڵی بەرگری و شكاندنی یە كەمجاری سوپای ئینگلیز و بەشداربونی هێزە عەشایەرە كوردەكان هاوشان لە گەڵ دەوڵەتی عوسمانی و چەند سەركردەیەكی ناسراوی كورد لەوانە شێخ مەحمود ڕوندەكاتەوە.و دواتر ژەنەڕاڵ مۆر چۆن هێزەكانی ئینگلیز یەكدەخاتەوە و پاشان دەست بە هیرشەكانی داگیر كاری ویلایەتی موسڵ و كەركوك دەكات.


ڕۆژنامەی تێگەیشتنی ڕاستی (1918-1919)
دەوڵەتی بە ریتانیا لەیەكەم ساتی هاتنی بۆ عێراق ویستویەتی هاوشانی پرۆسە سەربازیەكانی،هەڵمەتێكی فراوانی پڕوپاگەندەیی جەنگی دەرونی لە گەڵ دەوڵەتی عوسمانی بكات و گەلانی عێراقی لێهانبدات بۆ یاخی بون و شۆڕش و دژایەتیكردنی ئەم دەوڵەتە بە ناو ئیسلامیە كە تەنها ئیسلام بە كاردێنی بۆ مەرامەكانی و بەرژەوەندی تورك.

بۆ ئەو مەبە ستە ئینگلیز لە 1ی كانوی دوەمی 1918 سێ ڕۆژنامەی دەركردوەوەو بێجگە دەركردنی ڕۆژنامەی "العرب" لەبەغدا بەم شێوەیە:

-ڕۆژنامەی ڕۆژانەی "بەغداد تایمس" بە ئینگلیزی.

-ڕۆژنامەی نیو هەفتەیی" تێگەیشتنی ڕاستی" بە زمانی كوردی، نوسەر ڕاستكردنەوەیەكی بۆ مێژوی كردوە بەوەی یەكەمین ژمارەی 1ی كانوی دوەمی 1917 نیە بە ڵكو هەڵەی چاپەو ڕاستیەكەی 1918 یە.

-هەفتەنامەی "ایران" بە زمانی فارسی.

نوسەر لە تێچینی ئەم بوارەدا لە لاپەڕە17 ئاماژە بەوەدەكات، بۆ ئەوەی بەرگێكی كوردی بكات بەبەرهەمی هەندێك لەسەروتارەكانیدا، دەیان پەندی پێشینان و قسەی نەستەق و هەندێك جار شعری كوردی تێهەڵكیش بابەتەكانی كردوە، تەنانەت لە سەروتاری ژمارە یەكدا،بە یتێكی كوردی نالی و بە یتێكی فارسی مەلامحەمەدی سەندوجی و لە ژمارە 11دا دوبەیتی نالی و لە ژمارە 12دا بە یتێكی بێ خاوەن و لە سەروتاری ژمارە 13 دا 3 بە یتی شعری 3 شاعیری جیاوازی تێهەڵكێش كردوە، یە كێكیان بێ خاوەنەو ئەویتریان هی شێخ ڕەزایەو ئەویتریان سالم.


بە خوێندنەوەی ئەم كتێبە بە كورت و پوخت شیكردنەوەیەكی زانستی و هۆكاری بایەخ پێدانی سەروتارو ئامانج و ئایدیكان و خاڵی بە هێزو لاوازی لە ڕوی زمانی نوسین و ناوەڕۆك و ئاماژە سیاسی و ئایدۆلۆژیاكانی ڕونكردۆتەوە.ئەم شێوازە لە توێژینەوە یە لە كەم كتێبی كوردی پەیڕەو كراوە.


بێلایەن نەبوە
نوسەر ئاماژە بەوەدەكات، تێگەیشتنی ڕاستی لە گێڕانەوەی هەواڵەكانی جەنگدا بێ لایەن نەبوەو تەنیا هەواڵەكان ناگێڕێتەوە، بەڵكو هەوڵی داوە بۆ چونەكانی خۆشی پێشكەشی خوێنەران بكات و هەمیشە باسی سەركەوتنەكانی ئینگلیزو و هاوپەیمانان و شكاندنی دوژمنەكانی كردوە، نوسەر چەندین نمونەی لەم بارەیەوە هیناوەتەوە.

ئینگلیزو تایبەتمەندیەكانی كورد
زمانی كوردی بەرلەوەی ببێتە زمانی نوسینی ڕۆژنامەوانی، هاوشێوەی زمانە كانی تری جیهان سەرەتا زمانی نوسینی شیعرو هۆنینەوەو داستانی دڵداری و قارەمانیەتی و بابەتی ئاینی بوەو لەو بوارانەدا توانای زمانەوانی خۆی سەلماندوەبەرەوپێشچونی بەخۆیەوە بینیوەو لە كۆتای سەدەی نۆزدەشدا بۆتە زمانی نوسینی ڕۆژنامەوانی.


نوسەر لە لاپەڕە17 دا باس لەوەدەكات و وەبیر خوێنەر دەهێنێتەوە تێگەیشتنی ڕاستی یەكەمین ڕۆژنامەی كوردی نە بوە بەزمانی كوردی بڵاو بوبێتەوە و پێشتر چەندین ڕۆژنامەو گۆڤار دەرچون:

-ڕۆژنامەی كوردستان 1898-1902، لە قاهیرەو ژنێڤ و فۆلكستۆن.
-ڕۆژنامەی كورد تەعاون و تەرەقی ، 1908 لە ئیستەنبول.
-گۆڤاری رۆژی كورد و گۆڤاری هەتاوی كورد1923 لە ئیستەنبول.
-گۆڤاری بانگی كورد لە بەغدا 1914.

نوسەر ئاماژە بەوەدەكات ڕۆژنامەی "تێگەیشتنی ڕاستی" كاتی دەرچوە كەرەستەی لە بەردەستدا بوەو زمانی كوردی دەوڵەمەندبوەو ڕۆژنامەكەش بۆ ئەوەی خوێنەری كورد بۆ خۆی ڕاكێشی تەنها باسی سیاسی و پڕوپاگەندەی جەنگی نەكردوەو بە ڵكو چەند لاپەڕەیەكی تەرخانكردوە بۆ مێژوی ئەدەبیاتی كوردی و شاعیرانی كورد و كەزۆر جار نالی بە موتەنەبی چواندەوەو زۆر باسی دەربارەی سالم و شێخ ڕەزاو حاجی قادری كۆیی تیایەو بە دیدو بۆچونی نەوشیروان مستەفا دەكرێت ئەم هەوڵە بەسەرەتای ڵكۆڵینەوەو توێژینەوەی ئەدەبی كوردی دابنرێت.


هەروها باسی زمان و دیالێكتە جیاوازەكانی كوردی كردوەو ئە مەش لە وكاتەدا زۆر گرنگ و جێگای بایەخ بوە چونكە زۆربەی نەتەوەپەرستانی تورك و عەرەب و فارس بڕوایان نەبوە كورد خاوەنی ئەدەبیاتی خۆیان بن.

دیزانی" تێگەیشتنی ڕاستی"
تێگەیشتنی ڕاستی سەرەتا دو لاپەڕە بوە، بە دو ستون و وێنەشی تیابوەو سەروتارەكانیشی تایبەت بوە بەكورد كەچی بكات. پاشان ژمارەیەك هەواڵی لە رۆیتەرزەو نوسیوە و زۆربەیان پەیوەندیان بە هەواڵەكانی جەنگەوە هە بوە.پاشان ڕۆژنامەكە بۆتە چوار لاپەرەو وێنەی تیانەماوەو بەشێوازێك هاوشێوەی بهەواڵنامەی جەنگی بوەو بەم شێوە یە درێژەی بە كارەكانی داوەو دواتر هەوڵە دیبلۆماسیەكانی و تا ەو كاتەی ئینگلیز كاری بە ڕۆژنامەكە نەماوە دایخستوە.


شوكری فەزڵی
بە شێكی ئەم كتێبە تەرخانە بۆ بیۆگرافیای شوكری فەزڵی و ئاماژە بەوە دەكات بە هۆی زمان زانینی و شارەزایی و لێهاتویەوەو گومانێكی زۆر هەیە تەواوی بابەتە ئەدەبیەكانی و شیكردنەوەی شعرەكان و بابەتە سیاسیەكانی تێگەیشتنی ڕاستی لە لایەن ئەم نوسەرەوە نوسرابن، چونكە لە ڕۆژنامەكەدا بەبَی ناوس نوسەر بڵاوكراونەتەوە.


پەیامەكانی بۆ چی كاریگەر نەبون؟
تێگەیشتنی ڕاستی، بە ئامانجی هاندانی كورد دژی تورك و یاخیبون و شۆڕش كاریگەری ئەوتۆی نەبوە و بەدەم بانگەوازەكەیەوە نەهاتون، هۆكاری ئەمەش بەدیدی نوسەرئەوەیە بانگەوازی ئینگلیز بۆ كورد بۆ ڕاپەڕین دژی تورك كڕیاری نەبوە، نە شێخ مەحمودی حەفید و مەحمود پاشای جاف و سەرانی هەمەوەند و زەنگەنەو پشدەر و مەنگوڕ نە ڕەنجبەرو هەژارانی كورد، ئینگلیز ڕوی لە هەویان ناوە بە ڵام كەس بەدەم بانگەوازەكەیانە وە نە چون، تەنانەت نوسەر نمونەی دەیان ئەفسەری پایەبەرزی كورد دەهێنێتەوە لەسوپای عوسمانی كاریان كردوەو بە دەم بانگەوازەكەوە نە چون لەوانە، مستەفا پاشای یاموڵكی و محەمەد ئەمین زەكی بەگ و توفیق وەهبی.


هاوكات دوای جەنگ ئەم سەركردە سەربازیانە دوای جەنگ گەڕاونەتەوە عیراق و زۆربەیان بون بە خاوكاری ئینگلیز و پلەو دەسەڵاتی باڵایان وەرگرتوە.

نوسەر دەپرسێت ئاخۆ هۆكاری ئەمەچی بوە؟ تۆبڵی بێ ئاگابون لە بارودۆخی ناوچەكەو هیچ ژمارەیەكی ئەم ڕۆژنامەیە و یاخود ڕۆژنامەكانی تری ئینگلیزیان بە رچاو نەكەوتوە؟

یاخودبەهۆی قاتوقڕی و برسێتی و زوڵمی توركەوەو كورد ئەوەندە لاوازو ماندو بوە، توانای شۆڕش و ڕاپەڕینی تێدا نەماوە؟

یاخود هۆكاری ئاینی ئیسلام بوە، كەڕێگای پێ نەداون لە دەوڵەتی ئیسلامی و خەلیفەكان هەڵگەرینەوە؟

نەوشیروان مستەفا سەرنجەكانی خۆی بۆ ئەم پرسیارانە نوسیوە بۆ خوێنەری بەجێدەهێڵین بە گەڕانەوە بۆ كتێبەكەو شیكردنەوەكانی.

داگیركردنی كەركوك
پێش داگیركردنی كەركوك وەك ئاماژەمان پێكرد، لەسەروتارەكانی ڕۆژنامەكەدا داوایان لە كورد كردوە یاخی بن و شۆِرش بەرپابكەن بۆ ئەوەی لە دەستی تورك ڕزگاریان بێت بەڵام دوای داگیركردنی كەركوك ئینگلیزی كاری بەم پەیامە نەماوەو داوای كردوە هێمنی بپارێزرێ و هاوكاری دەسەڵاتی هێزەكانی ئینگلیز بكەن.نوسەر ئاماژە بەوەدەكات تا ئەو كاتە بێجگە لە بەریتانیا هیچ دەوڵەت و كۆمپانیایەكی تر گرنگی و بایەخی ئابوری نەوت و سامانی ژێر زەمینی كەركوكیان نەزانیوە، جیۆلۆجیەكانی ئینگلیز دەوڵەمەندی نەوتی ناوچەكەیان زانیوە بەڵام ئاشكرایان نەكردوە بۆ ئەوەی بۆخۆیان بمێنێتەوە.


ناشرین كردنی شۆڕشی بە لشەفی ڕوسیا
هاوكات لەگەڵ سەركەوتنی شۆڕشی روسیا و كشانەوەی هێزەكانی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئاشكراكردنی ناوەڕۆكی پەیمانی سایكس-پیكۆو بڵاوكردنەوەی لە ڕۆژنامەكاندا و توڕەبونی شەریفی مەكە، گەورەترین هەڕەشەو مەترسی بو بۆ دەسەڵاتی ئینگلیز و فەڕەنسا چونكە هەمو بەڵینەكانیان درۆ بو كە بە گەلانی ناوچەكەیاندا دابو، هەربۆیە ڕۆژنامەی تێگەیشتنی ڕاستیش وەك ماكینەیەكی ڕاگەیاندی ئنگلیز كەوتە دژایەتیكردنی دەسەڵاتی تازەی ڕوسیاو بە دەیان سەروتارو هەواڵیان لەسەر بڵاوكردونەتەوەو نوسەری كتێب دەپرسێت هۆكار چی بوبێت ڕۆژنامەیەكی كوردی لەبەغدا دەرچوە دور لە ڕوسیا ئەو هە مو هەواڵ و سەروتارەی لەسەر دەسەڵاتی نوێی ڕوسیا نوسیوە؟ لە كاتێكدا رژێمی نوێ لە بانگەوازەكانیدا بۆ گەلانی ڕۆژهەڵات ناوی گەلی كوردی لەهیچكام لە دیكۆمێنتەكانی نەهێناوەو لە كوردستانیش هیچ جۆرە بزوتنەوەیەكی كۆمۆنیستی یا سۆسیالستی بونی نەبوە؟ نەوشیروان مستەفا بەوردی هۆكارەكانی ڕوندەكاتەوە خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ خوێندنەوەی كتێبەكە.


زمانی كوردی
نەوشیروان مستەفا خۆی وەك زمانزانێكی بەسەلیقەی كوردی و خاوەنی فەرهەنگێكی دەوڵەمەندەو دەیان وشەی جۆراوجۆی هێناوەتە ناوكایەی ڕوناكبیری و ڕۆشنبیرییەوەو زمانی كوردی دەوڵەمەند كردوە، باسی كورداندنی زمانی گێڕانەوە دەكات لەم ڕۆژنامەیەدا بەوەی چەندین دەستەواژەی كوردی نوێی هێناوەتە نێو فەرهەنگی تازەی كوردیەوەو لەوانە: فەرماندەو جەنەڕاڵ و لەشكرگێڕو (میراو: ئەدمیراڵ- كۆلارە، كۆلارەوان: فڕۆكە، فڕۆكەوان- ڕۆژئاوا، خۆرئاوا:غەرب-ڕۆژهەڵات، شەرق-چەپ: شیمال- ڕاست:جنوب...هتد.هەروەك ئاماژە بەوەشدەكات لە گێڕانەوەی هەواڵەكانیدا، هەندێك دەستەواژەی هێناوەتە ناونوسینی كوردیەوە كەڕەنگە بۆ یەكەمجار بێت بەكارهێترابێت لەوانە (مەكسیمالی یەكان، بۆلشەفیك، سۆڤیەت، لەشكری موحافیزی سور، ئێشكگری سور، حكومەت نەویست، هەراگێڕ).

شێخ مەحمودو یەكەم نامەی بۆ ئینگلیز
نوسەر لە لاپەڕە 48 باس لەوەدەكات یەكەم جار هێزەكانی ئینگلیز لەپاش 10 ڕۆژ لەكەركوك كشاونەتەوە، سەرچاوە كوردیەكان ئەوانەی ڕوداوەكانی ڕۆژانەیان گێڕاوەتەوە، واباس ئەكەن كەشێخ مەحمود لەدوای داگیركردنی كەركوك، نامەی بۆ دەسەڵاتی ئینگلیز ناردوە ئامادەی دەربڕیوە بۆ هاوكاری، بەڵام نامەكەی شێخ مەحمود لە باتی ئەوەی بگاتە دەست ئینگلیز كەوتۆتە دەست تورك، دوای كشانەوەی كتوپڕی ئینگلیز، سەركردەی هێزەكانی تورك ناردویەتی بەشوێن شێخ مەحمود دا و بە دەستبەسراكراوی ناردویانە بو كەركوك و لەوێشەوە بۆ موسڵ، سزای لەسێدارەدانی بۆ دەركراوە، بەڵام سەركردەی نوێ هێزەكانی تورك عەلی ئیحسان پاشا، شێخ مەحمودی ئازاد كردوەو بەڕێزو دەسەڵاتەوە ناردویەتیەوە بۆ سلێمانی.

دوا سەرنج:
سەڕەڕای دەوڵەمەندی ئەم كتێبە، بەڵام فۆنتی وردی كە بەتواوەتی لە كاتی خوێندنەوەدا هیلاكت دەكات و هەندێك هەڵەی زمانەونی كەبێگومانم لەكاتی چاپكردندا تێپەڕیوە، بەهیوای لە بەرهەمەكانی تردا كە چاپدەكرێتەوە ڕەچاوبكرێت.
*مامۆستای زانكۆ
ناوی كتێب:كوردو كوردستان لە " تێگەیشتنی ڕاستی" و "لغە العرب" دا.
نوسینی: نەوشیروان مستەفا ئەمین
بابەت: ڕۆژنامەوانی
چاپ: چابخانەی پیرەمێرد،سلێمانی2018